تحول (دگردیسی) دیجیتال، صرفا یک تغییر فناوری یا مدرنیزاسیون فرایندها نیست، بلکه یک رویکرد سیستماتیک و پیوسته برای تغییرات اساسی در شالوده سازمانها و اکوسیستم‌ها در تطبیق با نواوری‌ها و فرصتها-تهدیدهای عصر دیجیتال است. با وجود توجه و سرمایه‌گذاری در این حوزه، همچنان ابهام در معماری و مولفه‌های اساسی تحول، مانع اساسی برای موفقیت اینگونه طرح‌ها است به طوریکه برخی از این طرح‌ها صرفا در حد یک مستند باقی مانده اند. در این نوشته با بررسی مفاهیم تحول دیجیتال به نقش “پلتفرم دیجیتال” در تحقق سازمان دیجیتال می پردازیم.
1. مروری بر مفاهیم و تعاریف تحول دیجیتال
در تبیین معنای دیجیتال لازم است مروری بر تعریف چند اصطلاح مرتبط دشاته باشیم؛ واژه رقومی‌شدن (Digitized) به معنای استفاده از فناوری‌ها برای بهبود کارایی (افزایش سرعت، کاهش هزینه) است بدون آنکه تحولی اساسی در مدل خدمات و محصولات ایجاد شود، برای مثال کاربردهای سیستمهای عملیاتی در خودکارسازی فعالیت‌های انسانی یا استفاده از فناوریهای ارتباطی برای برگزاری جلسات مجازی. در مقابل اصطلاح دیجیتال (Digital) را معادل به‌کارگیری فناوری‌ها برای تحول و نوآوری در خدمات و محصولات می‌دانند به‌گونه‌ای که ارزش‌های جدیدی خلق میشود.
موسسه تحقیقاتی-مشاورهای گارتنر، دیجتالی‌شدن (Digitalization) را اینگونه تعریف کرده است: “به‌کارگیری فناوریهای دیجیتال برای تغییر مدل کسبوکار و ارایه فرصت‌های جدید سودآوری و ارزش‌افرینی که منجر به کسبوکار دیجیتال خواهد شد” . از نظر موسسه گارتنر، دیجیتالی‌شدن می‌تواند در هر سطحی از مدرن‌سازی سیستم‌ها تا بهینه‌سازی فناوری‌ها و خلق مدلهای جدید کسبوکار را شامل شود. تعاریف دیگری نیز برای تحول دیجیتال و دیجیتالی‌شدن وجود دارد، که در این مقاله از ذکر همه آنها خودداری کرده و برای تحول دیجیتالی (Digital Transformation) به تعریف ITU استناد میکنیم: “تحول دیجیتال عبارت است از فرایند مستمری از انجام تطبیق‌پذیری چندوجهی فناوریهای دیجیتال که شالوده سازمانهای دولتی و خصوصی را دچار تغییرات اساسی میکند، بگونه‌ای که این تغییر بر تمامی وجوه برنامه‌ریزی، تصمیم‌گیری، طراحی محصولات-خدمات و عملیات سازمان تاثیر می‌گذارد.” (ITU, 2019)
2. تحول دیجیتال: پروژه یا پروسه
تحولات عصر دیجیتال سازمانها را ناگزیر از به‌کارگیری نسل جدیدی از راهکارها و فناوریهای دیجیتال ازجمله رباتها، اپلیکیشنهای هوشمند موبایل، رایانش ابری[1]، زنجیره بلوکی[2]، رایانش کوانتومی[3]، واقعیت مجازی[4]، واقعیت افزوده[5]، یادگیری ماشین[6]، هوش مصنوعی[7] و نظایر اینها نموده است و موضوعات سازمان دیجیتال و فناوریهای دیجیتال حتی برای مدیران ارشد کسبوکار نیز اهمیت راهبردی یافته است. سوال کلیدی این است که آیا تحول دیجیتال و استقرار فناوریهای دیجیتال یک پروژه با یک بازه زمانی معیین است، یا فرایندی پیوسته که به زمان و مکان محدود نشده و با شتاب پیش میرود.
به نظر اغلب صاحب‌نظران، تحول (دگردیسی) دیجیتال صرفا یک تغییر فناوری یا مدرنیزاسیون فرایندها نبوده، بلکه یک رودیکرد سیستماتیک و پیوسته برای تغییرات اساسی در شالوده سازمانها و اکوسیستم‌ها در تطبیق با نواوری‌ها و فرصتها-تهدیدهای عصر اطلاعات است. از طرف دیگر، خود برنامه(فرایند) تحول دیجیتال کاری ساده نیست، نتایج تحقیق شرکت LeanIX از 1892 پرسش‌شونده از 19 صنعت مختلف نشان می‌دهد 82 درصد پرسش‌شوندگان اعلام داشته‌اند که برنامه‌های تحول دیجیتال باعث “افزایش پیچیدگی” در فناوری اطلاعات شده است. تحول در بیشتر سازمانها پرریسک، هزینه‌بر و همراه با چالش‌های فراوان است، اما واقعیت این است که تحول یک انتخاب نیست، اجباری است برای بقا در محیط پرتلاطم کسبوکارهای دیجیتال که هر روز بیش از دیروز بر عدم قطعیت و پیچیدگی آن افزوده میشود.
از نقطه نظر نگارنده، برنامه‌های تحول (کسبوکار یا دیجیتال) موضوعی مقطعی نیستند که پس از چند سال تب آن فروش کند، بلکه برای آینده‌ای که تنها اصل “ثابت” در کسب‌وکارها، “تغییر و تلاطم” است، طراحی شالوده بسیاری از سازمانها و سیستم‌ها بدون توجه به این مهم صورت گرفته است. تحول و تغییر جوهره عصر جدید است و پایانی ندارد، اگرچه عناوین و کلیدواژه‌ها دائماً بهروز میشود. برای مثال روندهای دو دهه گذشته از سازمان الکترونیک و هوشمند، اکنون به تحول کسبوکار و سازمان دیجیتال منتهی شده است .
3. مشخصات سازمان دیجیتال
سازمان دیجیتال به عنوان نتیجه دیجیتالی شدن، خود دارای ویژگی‌ها و عناصری است که در این بخش به اختصار مرور میشود:
- تشکیلات مجازی: در سازمانهای دیجیتال ماهیت فرایندها و کسبوکار در یک ساختار تشکیلاتی محدود نشده و با مشارکت و برون‌سپاری فعالیت‌ها به بازیگران مختلف همراه با به‌کارگیری فناوریهای نوظهور ارتباطی، تعاملی و شبکه‌ای، نوع جدیدی از مفهوم سازمان (تشکیلات) شکل خواهد گرفت که با عصر دیجیتال تطبیق داشته باشد.
- کسبوکارهای مولفه‌محور: سازمانهای دیجیتال مانند اسباب‌بازیهای Lego، قابلیت ارکستریشن و تجمیع سرویس‌های دیجیتال را در اشکال و پیکربندی‌های متنوعی متناسب با نیاز مشتریان و بازار دارا هستند. سرویس‌های جدید به‌سرعت می‌توانند به سرویس‌های قدیمی‌تر، متصل شده یا سیستم جدیدی را خلق کنند.
- اجاره قابلیت به‌جای راه‌اندازی: سازمانهای مجازی برای انعطاف‌پذیری و واکنش چابک به نیازهای بازار، می‌توانند به‌جای ایجاد و راه‌اندازی داخلی قابلیت‌های مورد نیاز، اقدام به اجاره قابلیت، فناوری یا زیرساخت مدنظر نمایند.
- خودکارسازی ابتدا به انتها: خودکارسازی و مکانیزاسیون فرایندها و خدمات به‌صورت از ابتدا تا انتها – با تاکید بر ثبت و نگهداشت همه تراکنش‌ها، رخدادها و لاگ‌ها – نه تنها منجر به تسهیل و تسریع ارایه خدمات میشود بلکه پیشنیازی برای تحلیل داده‌ها، تجربه مشتری، هوشمندسازی فرایندها و سایر کاربردهای متنوع در داده‌کاوری و فرایندکاوی خواهد شد.
- تحلیل برخط رخدادها و مشکلات: یکی از ویژگی‌های سازمانهای دیجیتال واکنش برخط و آنلاین به رخدادها و مشکلات خدمات است (در مقایسه با سازمانهای سنتی که اطلاعات و رخدادها در یک مخزن انبار شده و سپس مورد پردازش و تحلیل قرار می‌گیرد).
- اتصال فراگیر اشیاء و افراد: سرویس‌های دیجیتال با اتصال به اشیاء هوشمند و پردازش داده‌های محیط و متغییرهای بیرونی، بهترین پیشنهادات را به مشتریان ارایه نموده و سریعا در برابر رخدادها واکنش مناسب نشان میدهند.
4. پلتفرم دیجیتال : موتور سازمان دیجیتال
در مسیر دیجیتال شدن باید در فرهنگ سازمانی، فرایندها، سیستم‌ها و راهکارهای موجود تغییرات اساسی ایجاد شود و قابلیت‌های سازمانی لازم برای دیجیتال شدن ایجاد شود؛ اما مهمترین فاکتور از نظر نگارنده، راه‌اندازی موتور محرکه تحول دیجیتال است که به آن پلتفرم دیجیتال (Digital platform) می‌گویند. اگرچه همه فاکتورهای پیش‌نیاز برنامه تحول باید همزمان و به‌تناسب توسعه یابد، تاکید این نوشته به پلتفرم دیجیتال به عنوان قلب معماری سازمان دیجیتال است که در ادامه مورد بحث قرار خواهد گرفت.
تحول دیجیتال از منظر معماری بیش از هر چیز نیاز به پلتفرم دیجیتال از محصولات و خدمات ماژولار دارد که با ترکیب و اختصاصی‌سازی آنها بتوان به‌سرعت به نیاز مخاطب پاسخ داد و از فرصت‌های کسبوکار پیش از آنکه توسط رقبا تصاحب شوند، استفاده کرد. در پلتفرم دیجیتال سازمان، خدمات دیجیتال از واسط‌های استاندارد و تعامل‌پذیر بهره می‌برند و امکان ارکستریشن این خدمات بایکدیگر در قالب سرویس-محصول جدید یا ارایه برای استفاده در سایر پلتفرم‌ها یا اکوسیستم‌ها نیز فراهم است . البته لازم به یاداوری است پلتفرم دیجیتال با مدل کسبوکار پلتفرمی (Platform Business Model) تفاوت دارد که در اینجا منظور ما از پلتفرم، ستون فقرات معماری سازمان-سیستم است.
پلتفرم دیجیتال اما برای هر سازمان و نهادی، مصداق خاصی دارد، در صنعت بانکداری، پلتفرم دیجیتال مولفه‌ها و فناوریهای خاص بانکداری نسل 4.0 مانند Augmented Reality , FaaS, Stream Processing, BlockChain, Distributed ledger, Open API, OmniChannel, VTM, و … را شامل میشود، اما در یک سازمان حاکمیتی رگولاتور، مولفه‌ها و فناوریهای دیجیتال دیگری ممکن است نیاز باشد.
برخی فناوری‌ها و مولفه‌ها نیز در اغلب پلتفرم‌های دیجیتال جایگاه تعریف‌شده‌ای دارند، مانند میان‌افزار پیام‌محور ([8]MOM)، گذرگاه سرویس سازمان ([9]ESB)، سیستم پنجره واحد ([10]SWS)، معماری مایکروسرویس‌ها (MSA)، سکوی داده باز ([11]ODP)، مدیریت داده اصلی ([12]MDM)، واسط‌های برنامه‌نویسی نرم‌افزاری ([13]API)، موتور قواعد کسبوکار ([14]BRE)، احراز هویت متمرکز ([15]SSO) و نظایر اینها .
نکته مهمی که باید مورد توجه تصمیم‌گیران سازمان قرار گیرد این است که بدون فراهم‌آوردن پلتفرم دیجیتال یکپارچه، قابل اطمینان و مقیاس‌پذیر، اقدام به طراحی سرویس‌های موردی دیجیتال منجر به توسعه سرویس‌های جزیره‌ای، غیرقابل توسعه و ناکارامد میشود که مانع اصلی در تحقق اهداف تحول دیجیتال در بلندمدت خواهد بود.
5. معماری سازمانی و پلتفرم دیجیتال
نقش معماری سازمان-سیستم در برنامه تحول دیجیتال، غیرقابل انکار است و مانند هر طرح تحول دیگر، بدون برنامه‌ریزی جامع‌نگر، چندبعدی و سیستمی مبتنی بر چارچوب‌ها و به‌روش‌های سفارشی‌شده، برنامه‌های تحول نیز در حد اسناد کتابخانه‌ای باقی خواهند ماند. به صورت مشخص اما، پلتفرم دیجیتال نتیجه بازمعماری سازمان و سیستم‌ها با رویکرد چابک، سرویس‌گرا و منطبق بر فناوریهای نوظهور است. در این پلتفرم، مولفه‌هایی خوش‌تعریف، تشکیل‌شده از بلوک‌های فرایندی، دادهای، نرم‌افزاری و فناوری به‌گونه‌ای سازماندهی و طراحی‌شده‌اند که امکان مونتاژ سریع و راه‌اندازی به‌موقع خدمات جدید و نواورانه دیجیتال را فراهم می‌سازد، به مشابه یک خط تولید کارخانه با مولفه‌های ازپیش ساخته‌شده و استاندارد.
تحقیق مجله راهبری و معماری نشان می‌دهد زمینه‌سازی برای تحول دیجیتال یکی از محورهای اصلی فعالیت‌های معماری سازمانی است. براساس گزارش موسسه Capgemini، 95 درصد از معماران سازمان در برنامه‌های تحول دیجیتال مشارکت فعال دارند و 68 درصد از آنها نظام معماری سازمانی را عامل کلیدی برای موفقیت برنامه‌های تحول دیجیتال در سازمان می‌دانند. همچنین نتایج تحقیق شرکت LeanIX از 19 صنعت مختلف، نشان‌دهنده ضریب همبستگی مثبت میان بلوغ معماری سازمانی با پیشگامی در تحول دیجیتال بوده است .
خانم راس و همکاران ایشان از مرکز تحقیقاتی سیستمهای اطلاعاتی موسسه فناوری ماساچوست آمریکا (MIT CISR) در کتاب “طراحی‌شده برای دیجیتال” باتاکید بر اهمیت شالوده معماری برای تحول دیجیتال، یکی از مهمترین شرایط تحول دیجیتال را چابکی در معماری و عملیات سازمان می‌دانند، به‌گونه‌ای که سازمان بتواند دائماً پورتفولیویی از پیشنهاد‌های دیجیتال خلاقانه را در پاسخ به نیازهای پویای مشتریان و تغییرات سریع فناوری‌ها، آماده نموده و قابلیت ارائه و پشتیبانی داشته باشد. این مقصود ممکن نیست مگر با داشتن مدلهای پایه معماری که قابل تبدیل خودکار به فراورده‌های موردنیاز برنامه‌نویسان یا توسعه‌دهندگان باشند.
6. جمع بندی
بدون وجود معماری چابک و پلتفرم دیجیتال، کاربرد فناوریهای دیجیتال نوین نهایتاً در حد تغییرات و بهبودهای اندک در همان مدل کسب‌وکاری موجود، محدود خواهد بود بدون آنکه دگرگونی ملموسی در اکوسیستم و خدمات-محصولات مشاهده شود. برای مثال فناوری کلان‌داده می‌تواند موجب فراست نسبت به علایق و نیازمندی‌های مشتریان شود، اما اگر محصولات و خدمات را نتوان به‌سرعت با نیاز مشتری تطبیق داد، کاربرد کلان‌داده در حد گزارش‌دهی به مدیران ارشد بدون هیچ تحولی در سازمان و کسبوکار محدود خواهد بود.
در دنیای دیجیتال آینده قطعاً برنده و بازنده وجود دارد، برندگان کسانی هستند که هم بینش دیجیتال دارند و هم توانمندی فنی برای توسعه و بهرهبرداری از پلتفرم دیجیتال؛ بازندگان کسانی هستند که این دو ویژگی را ندارند. سؤال مهم اینجاست که آیا بینش دیجیتال مقدم بر پلتفرم دیجیتال است یا برعکس.
مراجع
Architecture and Governance Magazine. (2018). Elevating an Enterprise Architect’s Strategic Impact in Transforming the Business. Retrieved from https://info.planview.com/rs/456-QCH-520/images/EA-Survey-Landscape-RR840LTREN.pdf
Capgemini. (2020). Digital Architecture Study. Capgemini Invent. Retrieved from https://www.capgemini.com/de-de/wp-content/uploads/sites/5/2020/05/Digital-Architecture-Study-2020-Capgemini-Invent.pdf
Gartner. (2020). Gartner Glossary: Information Technology. Retrieved 2020, from https://www.gartner.com/en/information-technology/glossary/digitalization
Grigoriu, A. (2020). THE DIGITAL TRANSFORMATION MUST RELY ON ENTERPRISE ARCHITECTURE.
ITU. (2019). Digital transformation and the role of enterprise architecture. International Telecommunication Union (ITU) Publisher.
LeanIX. (2019). Enterprise Architecture Insights Report 2019. Retrieved from https://www.leanix.net/en/download/enterprise-architecture-insights-report-2019
Mindtree Ltd. (2019). MICROSERVICES ARCHITECTURE FOR MODERN DIGITAL PLATFORMS. Retrieved from https://www.mindtree.com/sites/default/files/2019-11/Microservices%2BArchitecture%2Bfor%2BModern%2BDigital%2BPlatforms%2B-%2BWP_V2.pdf
Ross, J. W., Beath, M. C., & Mocke, M. (2019). Designed for Digital: How to Architect Your Business for Sustained Success. The MIT Press.
مهجوریان, امیر. (1399). مقدمه ای بر پیکره دانش معماری سازمانی. تهران: انتشارات ادیبان روز.
[1] Cloud Computing
[2] Blockchain
[3] Quantum Computing
[4] Virtual Reality
[5] Augmented Reality
[6] Machine Learning
[7] Artificial Intelligence
[8] Message-Oriented Middleware
[9] Enterprise Service Bus
[10] Single Window System
[11] Open Data Platform
[12] Master Data Management
[13] Application Programming Interface
[14] Business Rules Engine
[15] Single Sign-on