چارچوب معماری سازمانی ایران

«چارچوب معماری سازمانی ایران»^[1] به معنای عام توصیف‌کننده ساختار، دستورالعمل، الگوها و استانداردهای انجام معماری سازمانی در سطح دولت و دستگاه‌های اجرایی کشور است و دربردارنده چهار بخش^[2] اصلی است و برای دو گروه از مخاطبان تهیه شده است. این چارچوب بر اساس چندین سال بررسی‌های تحلیلی نمونه چارچوب‌ها و تجربه‌های معماری در دیگر کشورها و انطباق آن با نیازهای کشور طراحی و منتشر شده است. بخش‌هایی از این چارچوب به‌طور کامل به‌صورت بومی و بر اساس تجربه‌های بیش از دو دهه معماری سازمانی در کشور طراحی شده است و نمونه مشابهی در جهان ندارد.

در چارچوب معماری سازمانی ایران، محدوده معماری به شش دامنه (لایه) تقسیم شده است:

• دامنه برنامه راهبردی^[3]
• دامنه معماری کسب‌وکار^[4]
• دامنه معماری اطلاعات و داده^[5]
• دامنه معماری نرم‌افزارهای کاربردی^[6]
• دامنه معماری زیرساخت فناوری^[7]
• دامنه معماری امنیت^[8]

لذا محتوای کلیه بخش‌ها و مؤلفه‌های^[9] چارچوب (روش توسعه معماری، چارچوب محتوایی معماری، مدل‌های مرجع و…) مبتنی بر این شش دامنه (لایه) تدوین شده‌اند.

چارچوب معماری سازمانی ایران همان‌گونه که از نام آن مشخص است یک چارچوب و مدل است و تا زمانی که به‌صورت مؤثر و کاربردی توسط متولیان مربوطه مورد استفاده و پیاده‌سازی قرار نگیرد، منجر به تغییر و تحول در سطح دولت و دستگاه‌های زیرمجموعه نخواهد شد.

مدل مفهومی چارچوب معماری سازمانی ایران

چارچوب معماری سازمانی ایران دارای چهار بخش اصلی است و برای دو گروه از مخاطبان تهیه شده است. بخش‌ها و مؤلفه‌های چارچوب در شکل ‏زیر نشان داده می‌شود.

چارچوب و روش‌شناسی:

بخش «چارچوب و روش‌شناسی»^[10] که در فصل‌های بعدی به‌صورت کامل شرح داده می‌شوند، معادل «دانش و روش» انجام معماری سازمانی است و به سؤال «معماری چیست و چگونه انجام می‌شود» پاسخ می‌دهد. به این منظور چهار مؤلفه اصلی در آن قرار داده شده که به‌قرار زیر است:

• چارچوب مدیریت معماری^[11]: اصول، ساختار، نقش‌ها و مهارت‌های لازم برای معماری سازمانی
• روش توسعه معماری: مراحل و نحوه تدوین معماری سازمانی (فازها، ورودی‌ها، فعالیت‌ها، خروجی‌ها)
• چارچوب محتوایی معماری: فرآورده‌های معماری و نحوه طبقه‌بندی آن‌ها (که در روش توسعه معماری، تولید می‌شوند)
• رهنمودها، تکنیک‌ها و نمونه مثال‌ها^[12]: اسناد تکمیلی و جانبی که برای انجام معماری سازمانی مفید بوده و به‌صورت مستمر تکمیل و توسعه می‌یابد.

مدل‌های مرجع ملی:

بخش «مدل‌های مرجع ملی»^[13] که می‌توان آن را معادل «الگوها و استانداردهای آماده معماری در مقیاس ملی (دولت)» دانست، به سؤال «معماری بر اساس چه استاندارد و الگوهای مرجع بالادستی تدوین شود؟» پاسخ می‌دهد. به این منظور شش مدل مرجع در مقیاس ملی (دولت) تهیه شده که به‌قرار زیر است:

• مدل مرجع عملکرد: طبقه‌بندی و نمونه سنجه‌های ارزیابی عملکرد در دولت (دستگاه‌های اجرایی)
• مدل مرجع خدمات: طبقه‌بندی و نمونه خدمات (کارکردهای) اصلی و پشتیبانی در دولت (دستگاه‌های اجرایی)
• مدل مرجع داده: طبقه‌بندی و نمونه داده‌های اصلی و پشتیبانی در دولت (دستگاه‌های اجرایی)
• مدل مرجع نرم‌افزارهای کاربردی: طبقه‌بندی و نمونه نرم‌افزارهای کاربردی اصلی و پشتیبانی در دولت (دستگاه‌های اجرایی)
• مدل مرجع فناوری: طبقه‌بندی و نمونه استانداردها و ابزارهای فاوا در دولت (دستگاه‌های اجرایی)
• مدل مرجع امنیت: طبقه‌بندی و نمونه کنترل‌های امنیتی فناوری اطلاعات در دولت (دستگاه‌های اجرایی)

مدل‌های مرجع در اسناد جداگانه‌ای تشریح شده‌اند.

مدل‌های مرجع بخشی:

بخش «مدل‌های مرجع بخشی»^[14] که می‌توان آن را معادل «الگوها و استانداردهای آماده معماری در مقیاس یک صنعت یا خوشه کسب‌وکار» دانست، به سؤال «معماری بر اساس چه استاندارد و الگوهای تخصصی تدوین شود؟» پاسخ می‌دهد. این بخش برخلاف سایر بخش‌های چارچوب که به‌صورت متمرکز توسط نهادهای حاکمیتی تدوین و منتشر شده، توسط صنایع و خوشه‌های کسب‌وکار در کشور تدوین و تکمیل می‌شود. نمونه مدل‌های مرجع بخشی که می‌تواند توسط متولیان مربوطه تدوین شود، به‌قرار زیر است:

• مدل مرجع صنعت بانک
• مدل مرجع صنعت بیمه
• مدل مرجع صنعت مخابرات
• مدل مرجع صنعت حمل‌ونقل
• مدل مرجع صنعت انرژی
• مدل مرجع بهداشت و درمان
• مدل مرجع شهرداری
• و سایر موارد مشابه

برنامه ترویج و استقرار:

بخش «برنامه ترویج و استقرار»^[15] که می‌توان آن را معادل «مشوق‌ها، الزامات و بسترسازی‌ها» برای استقرار چارچوب معماری سازمانی دانست شامل چهار مؤلفه اصلی است:

• ضوابط فنی و اجرایی استقرار معماری سازمانی: سند قانونی بالادستی که تکالیف دستگاه‌های اجرایی و سایر نهادهای حاکمیتی مرتبط را مشخص می‌کند.
• ظرفیت‌سازی و توانمندسازی: برنامه حمایتی در جهت ظرفیت‌سازی، توانمندسازی و فرهنگ‌سازی برای ذینفعان موضوع اعم از دستگاه‌های اجرایی، دانشگاه‌ها و مراکز علمی-پژوهشی، شرکت‌های مشاور و پیمانکار معماری و سایر نهادهای مرتبط.
• ارزیابی معماری سازمانی: ارزیابی طرح‌ها و نتایج پیاده‌سازی معماری سازمانی در دستگاه‌های اجرایی از جهت پایش میزان پیشرفت دستگاه‌های اجرایی در معماری سازمانی.
• به‌روزرسانی و توسعه چارچوب: به‌روزرسانی دوره‌ای مؤلفه‌های چارچوب بر اساس نیازمندی‌های جدید کشور و تغییرات دانش و فناوری در جهان

مخاطبان چارچوب معماری سازمانی ایران:

«مخاطبان چارچوب معماری سازمانی ایران»^[16] که در مرکز شکل ‏چارچوب نشان داده شده، بهره‌برداران از این چارچوب هستند که طرح معماری سازمانی را به کمک مجموعه بخش‌های گفته شده، تدوین و پیاده‌سازی می‌نمایند. مخاطب اصلی چارچوب معماری سازمانی ایران در سطح بالا، دولت (حاکمیت) است که معماری دولت را با تأکید بر ارائه خدمات الکترونیکی تدوین و نقشه‌راه کلان برای دستگاه‌های اجرایی را مشخص می‌کند. دستگاه‌های اجرایی نیز طرح معماری سازمانی را در محدوده سازمان خود و هماهنگ با معماری دولت، تدوین و پیاده‌سازی می‌کنند.

علاوه بر مخاطبان مستقیم چارچوب معماری سازمانی ایران، کلیه صنایع و بخش‌های غیردولتی کشور نیز می‌توانند از دانش و منابع فنی منتشر شده، استفاده نمایند. هم‌چنین اسناد چارچوب منبع غنی از دانش فنی معماری سازمانی را در اختیار دانشجویان و پژوهشگران قرار داده و زمینه‌ساز تولید مقالات و پژوهش‌های فنی و کاربردی توسط دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی می‌شود.

اطلاعات کامل در سایت چارچوب ملی به آدرس www.IEAF.ir موجود است.

ویژگی‌های بومی چارچوب معماری سازمانی ایران

همان‌طور که در ابتدای این فصل گفته شد، بخش‌هایی از چارچوب معماری سازمانی ایران به‌صورت بومی و بر اساس تجربه‌های بیش از دو دهه معماری سازمانی در ایران طراحی شده و نمونه مشابهی در جهان ندارد.

ویژگی‌های بومی و خاص چارچوب معماری سازمانی ایران به‌قرار ذیل است:

• عدم وابستگی به چارچوب و استانداردهای دیگر کشورها

چارچوب و مدل‌های مرجع بسیاری از کشورها متکی و مبتنی بر چارچوب معماری سازمانی ایالات‌متحده آمریکا یا دیگر کشورهای توسعه‌یافته است و لذا چارچوب تهیه‌شده بدون حمایت کشور مرجع امکان توسعه و به‌روزرسانی ندارد، اما چارچوب معماری سازمانی ایران به‌صورت کاملاً مستقل و مبتنی بر استانداردهای باز و چارچوب‌های غیرحاکمیتی (ازجمله توگف) تدوین شده است. همچنین دانش غنی داخلی در حوزه معماری سازمانی که حاصل آن تدوین بیش از یک‌صد پایان‌نامه تحصیلات تکمیلی و انتشار مقالات معتبر در ژورنال‌های بین‌المللی طی دو دهه گذشته است، نقش مهمی در عدم وابستگی علمی به مراجع و مشاوران دیگر کشورها داشته است.

• محور قرار دادن خدمات دولت الکترونیکی

در چارچوب معماری سازمانی ایران نه‌تنها به لایه خدمات به‌صورت ویژه پرداخته شده است و مدل مرجع خدمات به‌عنوان یکی از مهم‌ترین مدل‌های مرجع ملی با این نگاه تهیه شده، بلکه پارادایم سرویس‌گرایی به‌عنوان یکی از اصول اصلی معماری در تمامی بخش‌های چارچوب مدنظر بوده است. همچنین در اولویت ‌قرار دادن بهبود و خودکارسازی فرآیندهای اصلی (عملیاتی) که منجر به ارائه خدمت به ذینفعان بیرونی می‌شود بر فرآیندهای پشتیبانی و ستادی، در اسناد بالادستی ازجمله نقشه‌راه دولت الکترونیکی نیز مورد تأکید بوده است.

• زیست‌بوم ملی معماری سازمانی

زیست‌بوم معماری سازمانی که برای استقرار چارچوب ملی طراحی شده است، مبتنی بر شرایط و توانمندی بومی کشور است. برای مثال؛ با توجه به سابقه دانشگاه‌های کشور در پژوهش و نظارت بر طرح‌های معماری سازمانی، اولویت ایجاد مراکز اعتبارسنجی معماری سازمانی به دانشگاه‌های واجد شرایط اختصاص داده شده است و نهادهای حاکمیتی مستقیماً به اعتبارسنجی معماری سازمانی دستگاه‌های اجرایی ورود نمی‌کنند. پررنگ شدن نقش دانشگاه‌ها در زیست‌بوم معماری سازمانی و ارتباط فعال با صنعت از سیاست‌های اسناد بالادستی کشور و اقتصاد دانش‌بنیان نیز هست.

• الگوهای ده‌گانه کارکردی خدمات

برای شناسایی، ارزیابی و اولویت‌دهی خدمات اصلی-عملیاتی دستگاه‌های اجرایی، صرف استفاده از تعاریف اولیه و تعدادی مثال کافی نیست و نیاز به الگوها و قالب‌هایی برای طبقه‌بندی خدمات از جهات «کارکردی» و «موضوعی» است. مدل مرجع خدمات، علاوه بر طبقه‌بندی «موضوعی» خدمات که در سایر چارچوب‌ها و مدل‌های مرجع بین‌المللی وجود دارد، دربردارنده «الگوهای ده‌گانه کارکردی» نیز هست که در هیچ مرجع دیگر جهانی وجود نداشته و صرفاً حاصل تجارب و دانش بومی معماران خبره کشور است.

• مدل اختصاصی ارزیابی بلوغ معماری سازمانی

شاخص‌ها و روش ارزیابی مدل بلوغ معماری سازمانی ایران بر اساس دانش و تجربیات داخلی کشور تهیه شده است و مشابه مدل‌های موجود بین‌المللی نیست، اگرچه تناقضی با اصول آن‌ها نیز ندارد. این مدل نه‌تنها به سازمان‌ها کمک می‌کند میزان توانمندی و بلوغ برنامه معماری سازمانی را اندازه‌گیری نموده و نقاط ضعف را شناسایی و برطرف کنند، بلکه اقدامات لازم برای افزایش سطح بلوغ فعلی به مطلوب را نیز مشخص می‌کند.

---

[1] Iran Enterprise Architecture Framework (IEAF)

[2] Section

[3] Strategic Plan

[4] Business Architecture

[5] Information & Data Architecture

[6] Application Architecture

[7] Technology Infrastructure Architecture

[8] Security Architecture

[9] Components

[10] Framework & Methodology

[11] Architecture Management Framework

[12] Guidelines, Technics & Sample Cases

[13] National Reference Models

[14] Sector Reference Models

[15] Deployment & Promotion Program

[16] Iran Enterprise Architecture framework Audience