چارچوب و مدل مرجع BIAN

1) معرفی BIAN

بایان(BIAN) یک چارچوب و مدل مرجع معماری مختص صنعت بانکداری است که توسط انجمنی مستقل و غیرانتفاعی متشکل از بانک‌ها، شرکت‌های ارایه‌دهنده سیستم‌ها/راهکارهای بانکی و موسسات علمی از سراسر جهان پشتیبانی می­شود. شبکه معماری صنعت بانکداری (Banking Industry Architecture Network=BIAN)، انجمنی مستقل و غیرانتفاعی متشکل از بانک‌ها، شرکت‌های ارایه‌دهنده سیستم‌ها/راهکارهای بانکی و موسسات علمی از سراسر جهان است که با هدف ارایه بهترین تجارب معماری سرویس‌گرا برای صنعت بانکداری در سال 2008 ایجاد شده است.

استانداردها و منابع منتشر شده توسط بایان (BIAN) منجر به کاهش هزینه تحقیق و توسعه بانک‌ها، افزایش تعامل‌پذیری در صنعت بانکداری و تسریع تولید و پیاده‌سازی سیستم‌های یکپارچه بانکی می‌شود. بدین منظور با کمک اعضا و در قالب کارگروه‌هایی که در بایان شکل گرفته است، نسخه‌های جدید چارچوب سرویس‌گرا بایان تولید و پس از چندمرحله بازبینی‌، برای استفاده عموم منتشر می‌شود، مدلهای اصلی بایان در یک ابزار مبتنی بر UML تولید شده اند و نسخه تحت وب آن نیز برای استفاده عموم در وب‌سایت بایان قرار داده شده است، اگرچه برخی مستندات فنی در اختیار کارگروه‌های بایان است که فقط اعضای رسمی به آن دسترسی دارند. علاوه بر اسناد اصلی چارچوب بایان، مجموعه ای از راهنماها و مستندات پشتیبان نیز متناوبا تولید و منتشر می‌شود، از جمله سری مستندات How-to Guide و اسلاید وبینارهای آموزشی که در وب‌سایت بایان قابل دسترس است.

یکی از ویژگی‌های مهم بایان، پویایی و بروزشدن دایم این چارچوب معماری است، بگونه‌ای که از سال 2013 تا 2023، 10 نسخه جدید از آن منتشر شده است. تا زمان نگارش این مطلب نسخه 11 چارچوب سرویس‌گرا بایان ارایه شده است.

مهمترین ویژگی‌های نسخه 11 به قرار زیر است:

• نهایی‌سازی مشخصات 322 دامنه سرویس
• توصیفات 5000 سرویس و تشریح عملیات هر سرویس
• نمودار گرافیکی 560 قابلیت کسب‌وکار
• 250 API بانکی منطبق بر چارچوب ISO20022
• 1400 شیء کسب‌وکار بانکداری
• نگاشت API نرم‌افزاری با دامنه‌های سرویس
• سناریوهای پیاده‌سازی معماری نرم‌افزارهای بانکی مبتنی بر سرویس‌گرایی
• و …

باوجود در دسترس‌بودن اکثر منابع و اسناد چارچوب بایان، یک چالش جدی برای مخاطبان پیچیدگی فنی محتوای آن است، بطوریکه برای فهم کامل مطالب چارچوب بایان و استفاده از آن، مخاطبان نیازمند دانش عمیق و تجربه عملی کافی در علوم مرتبط با معماری سازمانی، سرویس‌گرایی، استانداردهای تعامل‌پذیری و … هستند، لذا بدون تخصص لازم در این حوزه‌ها، مطالعه اسناد چارچوب بایان نتیجه مطلوب را نخواهد داشت.

2) چارچوب بایان و معماری سازمانی

بایان یک چارچوب و مدل مرجع معماری صنعت بانکداری است که چهار لایه اصلی معماری سازمانی را که عبارتند از “معماری کسب‌وکار” ، “معماری اطلاعات” ، معماری نرم‌افزار” و “معماری فناوری” پوشش می‌دهد، البته بایان اعلام کرده سیاست آن عدم ورود به جزییات لایه فناوری و زیرساخت بوده و صرفا به تعیین برخی الزامات تعامل‌پذیری و استانداردهای فناوری اشاره خواهد کرد و درعوض تمرکز اصلی آن روی سرویس‌های کسب‌وکار و نحوه مکانیزاسیون آن در قالب سرویس‌های نرم‌افزاری انطعاف‌پذیر و قابل استفاده مجدد مبتنی بر معماری سرویس‌گرا است.

همانطور که در شکل فوق مشخص است، چارچوب بایان چهار لایه اصلی معماری را شامل می‌شود. برخی مدل‌ها و فراورده‌های معماری بایان، مصوب و منتشر گردیده است و برخی هنوز در مراحل تکمیل قرار دارند. برای اطلاع مخاطبان لازم به توضیح است که بایان ابتدا بر تعریف و تعیین سرویس‌های کسب‌وکار بانکداری متمرکز بود که خروجی اصلی آن Service Landscape (یک نمای کلان از مجموعه سرویس‌های بانکی طبقه‌بندی شده) و برخی اسناد تکمیلی را شامل می‌شد، به تدریج مفاهیم جدیدی مانند BCM (مدل قابلیت کسب‌وکار) ، Business Scenario (سناریوهای کسب‌وکار) ، Business Object Model (مدل اشیاء کسب وکار) ، API ، … به آن اضافه شد؛ اکنون چارچوب بایان مجموعه اسناد و استانداردهای خود را با عنوان رسمی BIAN SOA Framework معرفی می‌کند، اگرچه هنوز آن را با نام قدیمی BIAN Service Landscape می‌شناسند.

چارچوب بایان با بسیاری از چارچوب‌های جهانی معماری سازمانی و از جمله چارچوب ملی معماری سازمانی ایران(IEAF) نیز مطابقت دارد. در چارچوب بایان – مشابه توگف (TOGAF) – چهار لایه اصلی معماری سازمانی مدنظر قرار گرفته است که عینا در چارچوب ملی ایران نیز این چهار لایه وجود دارد، البته چارچوب ملی ایران دولایه راهبرد و امنیت بیشتر از چارچوب بایان دارد. همچنین در چارچوب ملی معماری سازمانی برای مدل‌های مرجع صنعت بانکداری که منطبق با اصول و لایه‌های چارچوب ملی باشند، جایگاه مشخصی در نظر گرفته شده است و از این جهت چارچوب بایان می‌تواند به صورت مکمل همراه با چارچوب ملی توسط بانک‌های ایرانی و شرکت‌های تولیدکننده سیستم‌های بانکی اساتفاده شود.

چارچوب بایان بر مبنای مدل M4Bank ایجاد شده است(شکل زیر) که قابلیت پشتیبانی از کسب‌وکار بانک‌های بزرگ و پیچیده با چهار ویژگی زیر را دارد:

• Multiple locations  (چندین موقعیت جغرافیایی)
• Multiple product types and lines of business  (چندین نوع محصول و حوزه‌ کسب‌وکار)
• Multiple customer types  (چندین نوع مشتری)
• Multiple channel operations (چندین درگاه عملیات)

3) ارتباط بایان با سایر مراجع/ استانداردهای بانکداری

بایان با سایر موسسات و نهادهای استانداردسازی مرتبط با بانکداری همکاری داشته است و نحوه ارتباط و همپوشانی بین این مراجع/استانداردها در قالب اسناد راهنما، تهیه و منتشر شده است(شکل زیر). همچنین بایان در کمیته فنی مسوول تدوین استاندارد ISO20022  که از مهمترین استانداردهای مرتبط با صنعت بانکداری است عضویت داشته و در تدوین این استاندارد همکاری می‌کند.

چارچوب بایان در صنعت بانکداری مورد پذیرش و اجماع اکثریت بازیگران و شرکت‌های ارایه دهنده سیستم‌های بانکی قرار گرفته است، از جمله اعضای حقوقی بایان می‌توان به شرکت‌های مطرح TEMENOS ، FIS ، Fiserv ، TCS BANCS ، SAP ، ORACLE ، IBM ، Infosys ، FINASTRA ، … اشاره نمود(اسامی دیگر شرکت‌های مطرح عضو انجمن بایان در وب‌سایت آن قابل مشاهده است). جالب اینکه حتی شرکت IBM که خود دارای چارچوب و استانداردهای خاص صنعت بانکی است(از جمله IFW)، به عضویت انجمن بایان درآمده و چندین مستند در خصوص نگاشت فرایندها/سرویس‌های اختصاصی خود با چارچوب بایان منتشر کرده است که در شکل 3 نیز مشخص است.

4) کاربردهای چارچوب بایان

چارچوب بایان یک مرجع جامع در خصوص معماری بانکداری با رویکرد سرویس‌گرا است و کاربردهای متنوعی در بانک‌ها و شرکت‌های تولیدکننده راهکارها/سیستم‌های بانکی دارد، از جمله مهترین کاربردهای آن:

• بهبود و بازمهندسی فرایندها و خدمات بانکی مبتنی بر یک چارچوب مرجع سرویس‌گرا
• طراحی و تولید سامانه‌های سرویس‌گرا بانکی از جمله سیستم Core Banking
• طراحی/بازنگری معماری سازمانی بانک‌ها با رویکرد سرویس‌گرا
• یکپارچه‌سازی سیستم‌ها و سرویس‌های الکترونیکی بانکی
• طراحی سرویس‌ها/محصولات جدید بانکی

نکته مهم: چارچوب بایان به تنهایی برای بازمهندسی فرایندهای بانکی یا سایر کاربردهای ذکر شده، کافی نیست و علاوه بر چارچوب بایان نیاز به سایر متدها/استانداردها/ابزارها/تکنیک‌های مرتبط نیز هست. همچنین این چارچوب مرجع، نیاز به سفارشی‌سازی متناسب با شرایط و نوع نیازمندی استفاده‌کنندگان آن را دارد.

5) بلوک‌های سازنده چارچوب سرویس‌گرایی بایان

عنصر محوری در چارچوب سرویس‌گرا بایان، Service Domain (دامنه سرویس) است که بلوک‌های سازنده معماری محسوب می‌شود . این بلوک‌های سازنده دارای ویژگی‌های مهم زیرهستند:

• هر دامنه سرویس، یک منظور و دامنه مشخصی از کسب‌وکار را شامل می‌شود بدون اینکه افزونگی با دیگر عناصر داشته باشد.
• تمام فرایندها/فعالیت‌های کسب‌وکار بانکی را می‌توان با ترکیب این بلوک‌های سازنده و تعاملات بین آن پوشش داد
• مسئولیت کامل چرخه حیات داده/دارایی مربوط به هر سرویس، به عهده خود آن است.
• هر دامنه سرویس به‌صورت همزمان ممکن است چند نمونه درخواست/دارایی را مدیریت کند(سرویس حساب کاربران) یا تنها یک نمونه(تدوین برنامه راهبردی بانک)
• هر دامنه سرویس یک بلوک سازنده پایه(غیرقابل تجزیه) است که از ترکیب سایر بلوک‌های سازنده تشکیل نشده است.

دامنه سرویس به عنوان بلوک‌های سازنده چارچوب بایان تعدادی عملیات قابل فراخوانی برای دیگر سرویس‌ها/سیستم‌ها فراهم می‌کند و از طرف دیگر ممکن است برای انجام عملیات خود به سرویس‌های دیگر نیز احتیاج داشته باشد(شکل زیر).

یک دامنه سرویس در درون خود اجزاء مختلفی دارد از جمله منطق محاسباتی و داده‌های مربوطه، همچنین عملیاتی که توسط تعدادی پورت(درگاه) با بیرون تعامل دارد. این درگاه‌ها ممکن است خروجی سرویس یا ورودی آن باشند(درگاه به شکل یک میله منتهی به دایره به معنای عملیات خروجی سرویس است، اما درگاه‌هایی که با میله منتهی به یک کمان مشخص‌شده اند نشان‌دهنده ورودی‌های سرویس هستند)

برای اینکه دامنه‌های سرویس ویژگی بلوک سازنده پایه(عدم همپوشانی) را داشته باشند و اطمینان داشته باشیم که همه انواع فعالیت‌های بانکی را پوشش می‌دهد، چارچوب بایان دست به یک نوآوری جالب زده است. با توجه به اینکه فعالیت‌های کسب‌وکار بانکی مستقل از موضوع آن(سپرده، تسهیلات، حسابرسی، ..) از الگوهای ساختاری مشخصی تبعیت می‌کند، چارچوب بایان اقدام به تعریف 18 الگوی کارکردی برای تعریف و طبقه بندی فعالیت‌های بانکی کرده است. هر کدام از این 18 الگوی کارکردی داری تعریف مجزا و فرآورده متمایز هستند و طبق اصول بایان، هر دامنه سرویس تنها یک نوع الگوی کارکردی را پوشش می‌دهد(هر کدام از الگوهای کارکردی نیاز به توضیحات مفصلی دارد که از حوصله این مطلب خارج است).

6) جمع بندی

مدل مرجع سرویس‌گرا بایان دو ویژگی متمایز و کلیدی دارد، اول اینکه منطبق بر چارچوبی مدرن، کاربردی و سرویس‌گرا بنا شده است، بطوریکه بهترین متخصصان و شرکت‌های صاحب‌نام دنیای فناوری اطلاعات در طراحی و بروزرسانی چارچوب و متدلوژی آن مشارکت دارند. دوم اینکه محتوا و مصادیق قراردادشده در چارچوب مذکور توسط کارگروه‌های تخصصی از خبرگان صنعت بانکی از سراسر جهان انجام می‌شود و طی چندین مرحله بازبینی و تصحیح می‌شود.

علی‌رغم اهمیت این چارچوب مرجع جهانی و باوجود اینکه اسناد اصلی آن برای عموم در دسترس است، متاسفانه تاکنون اقدام مهمی برای استفاده و سفارشی‌سازی آن در کشور انجام نگرفته است. شاید یکی از دلایل این امر،  پیچیدگی و گستردگی اسناد و مدل‌های آن است که باعث شده کاربرد و نحوه استفاده از آن برای تصمیم‌گیران و مدیران بانکی مبهم جلو کند.

برای استفاده موثر از چارچوب سرویس‌گرا بایان در صنعت بانکی کشور ابتدا باید دانش بومی آن از طریق مشارکت متخصصان معماری و خبرگان بانکی ایجاد شده و سپس متناسب با نیاز کشور یا مشتریان مشخص، سفارشی‌سازی گردد. بدین منظور، توجه به این مهم که ظرفیت‌سازی و ایجاد دانش بومی، پروژه‌ای کوتاه‌مدت(چند‌ماهه) نیست و نیاز به سرمایه‌گذاری و برنامه‌ریزی دارد، ضروری می‌باشد.