تاریخچه چارچوب فدرال (FEAF)
تاریخچه شکل‌گیری چارچوب معماری سازمانی فدرال (Federal Enterprise Architecture Framework) به سال 1996 و قانون کلینگر-کوهن برمی‌گردد. اولین نسخه از چارچوب فدرال (FEAF) در سال 1999 منتشر شد و سپس طی سال‌های 2001 تا 2009 مجموعه‌ای از اسناد تکمیلی، مدل‌های مرجع، رهنمودهای فنی و مدل‌های ارزیابی بلوغ برای آن ارائه شد. در سال 2013 نسخه 2 چارچوب فدرال رونمایی شد که برگرفته از مکعب معماری (EA3) اسکات برنارد است و خود وی نیز نقش مهمی در تنظیم این چارچوب داشته است.
قبل از اینکه به چارچوب FEA (نسخه 2) بپردازیم، مروی بر نظام مدیریتی و اکوسیستم معماری سازمانی فدرال می‌کنیم که طی دو دهه شکل‌گرفته است و حاوی درس‌های آموختنی فراوان برای راه‌اندازی یک برنامه و اکوسیستم معماری سازمانی در مقیاس یک کشور یا صنعت است (شکل زیر).
در ادامه هرکدام از اجزاء اکوسیستم معماری سازمانی فدرال به‌صورت خلاصه معرفی شده‌اند[1].
قانون کلینگر-کوهن (Clinger-Cohen Act)
قانون کلینگر – کوهن که پیش‌تر با نام قانون اصلاح مدیریت فناوری اطلاعات شناخته می‌شد، مصوب سال 1996 کنگره آمریکا است که به‌منظور بهبود نحوه تدارک، استفاده و به‌کارگیری فناوری اطلاعات در دولت فدرال طراحی شده است. بر اساس این قانون، مسئولیت تدوین، اصلاح و اجرای معماری فناوری اطلاعات یکپارچه در هر سازمان بر عهده مدیر ارشد اطلاعاتی (CIO) سپرده شد که می‌بایست مستقیماً با مدیریت ارشد دستگاه ارتباط داشته باشد و برنامه‌ها و تصمیمات معماری فناوری اطلاعات را به اطلاع مدیریت رسانده و تاییدات لازم برای اقدامات را دریافت نماید.
طبق این قانون، معماری فناوری اطلاعات به معنای چارچوبی جامع برای تکامل و نگهداشت وضعیت موجود فناوری اطلاعات و تأمین منابع جدید فناوری اطلاعات در راستای تحقق اهداف راهبردی و مدیریت منابع اطلاعاتی دستگاه‌ها تعریف شده بود. همچنین دفتر مدیریت و بودجه (OMB) دولت فدرال آمریکا موظف به هدایت، نظارت و کنترل استفاده مؤثر دستگاه‌های اجرایی از منابع اطلاعاتی و فناوری شد، در این قانون به OMB اختیاراتی برای کنترل یا کاهش بودجه مرتبط با فناوری اطلاعات دستگاه‌ها داده شد و می‌بایست روند پیشرفت را به کنگره گزارش دهد.
قانون دولت الکترونیک (E-Government Act)
قانون دولت الکترونیک توسط کنگره آمریکا در سال 2002 تصویب و جایگزین قانون کلینگرکوهن شد. در این قانون برای اولین بار در سطح قانون‌گذاری به‌صورت مشخص از عبارت «معماری سازمانی» نام برده شد (در قانون کلینگر-کوهن مربوط به سال 1996، از عبارت معماری فناوری اطلاعات استفاده شده بود).
دفتر مدیریت و بودجه (OMB)
دفتر مدیریت و بودجه یکی از بزرگ‌ترین دفاتر در اداره اجرایی رئیس‌جمهور ایالات‌متحده آمریکا است و مدیر این دفتر عضوی از کابینه رئیس‌جمهور است. وظیفه اصلی این دفتر کمک به رئیس‌جمهور در تهیه برنامه و بودجه است. علاوه بر این، OMB کیفیت فرایندها، خط‌مشی‌ها و برنامه‌های سازمان‌های دولتی را جهت بررسی میزان تطابق با خط‌مشی‌های رئیس‌جمهور می‌سنجد. هدایت برنامه معماری سازمانی دولت فدرال به عهده این دفتر بوده است.
دفتر ذی‌حسابی دولت (GAO)
دفتر ذی‌حسابی دولت واحد بازبینی، ارزیابی و تحقیقاتی کنگره آمریکا و بخشی از شاخه مقننه است. این دفتر مسئول تحقیق در تمامی امور مربوط به استفاده از منابع عمومی و دولتی به‌منظور جلوگیری از اتلاف منابع و ناکارآمدی دولت است. شورای اجرایی فناوری و مدیریت اطلاعات در این دفتر مسئول رسیدگی به امور حوزه فناوری اطلاعات است. ازجمله اقدامات این شورا می‌توان به تهیه چارچوب‌های ارزیابی و مدیریت پروژه‌های معماری سازمانی اشاره کرد.
دفتر مدیریت برنامه معماری سازمانی فدرال (FEAPMO)
دفتر FEAPMO زیرمجموعه‌ای از OMB است که به‌منظور تدوین بهروش‌ها و مدل‌های مرجع معماری (ازجمله مدل‌های مرجع چارچوب فدرال) در سطح دولت ایجاد شد. مأموریت کلی این دفتر، مجهز کردن OMB و نهادهای فدرال به یک زبان و چارچوب مشترک برای توصیف و تحلیل سرمایه‌گذاری‌های فناوری اطلاعات و معماری سازمانی در راستای تبدیل دولت فدرال به سازمان‌های شهروندمحور، نتیجه‌گرا و مبتنی بر کسب‌وکار است.
مدل‌های مرجع (Reference Models)
مدل‌های مرجع معماری سازمانی فدرال، الگویی مشترک برای توصیف و تحلیل معماری فراهم می‌کنند. این مدل‌ها شامل مجموعه‌ای از بلوک‌های سازنده مرجع مرتبط می‌شود که به‌منظور تسهیل معماری، تحلیل بین‌سازمانی و شناسایی اشتراکات در منابع، سرمایه‌گذاری‌ها، شکاف‌ها و فرصت‌ها در بین سازمان‌های فدرال طراحی شده‌اند. پنج مدل مرجع در نسخه 1 چارچوب فدرال تدوین شده بودند که این مدل‌ها در نسخه 2 به شش مورد افزایش یافت.
مدل مرجع عملکرد (Performance Reference Model)
مدل مرجع عملکرد به‌منظور ایجاد ارتباط مستقیم میان سرمایه‌گذاری‌ها و اهداف راهبردی با فعالیت‌ها، منابع و سیستم‌های مورداستفاده توسط سازمان‌های دولتی طراحی شده است. این مدل مرجع، رویکردی جهت پیوند راهبردها، مؤلفه‌های کسب‌وکار و سرمایه‌گذاری‌ها بر مبنای سنجه‌های طبقه‌بندی‌شده ارائه می‌کند تا با ارتباط سنجه‌های عملکرد به سایر مدل‌های مرجع (کسب‌وکار، نرم‌افزار، داده و…) امکان ردیابی تأثیر مؤلفه‌های معماری در سنجه‌های عملکردی محقق گردد.
مدل مرجع کسب‌وکار (Business Reference Model)
مدل مرجع کسب‌وکار یک طبقه‌بندی از انواع کارکردها و خدماتی است که در دو بخش پشتیبانی و عملیاتی در دولت یا نهادهای عمومی انجام می‌شود. این مدل مرجع که با هدف استانداردسازی و یکپارچه‌سازی کارکردهای دولت طراحی‌شده، می‌بایست هنگام تحلیل و طراحی معماری کسب‌وکار استفاده شود.
مدل مرجع داده (Data Reference Model)
هدف اصلی مدل مرجع داده، شناسایی، استفاده و اشتراک‌گذاری مناسب داده/اطلاعات در سطح دولت فدرال مبتنی بر الگو و قالب استاندارد است. این مدل انعطاف‌پذیر موجب اشتراک‌گذاری و استفاده مجدد اطلاعات از طریق روش‌های استاندارد توصیف و کشف داده‌ها می‌شود. البته مدل مرجع داده به شکل انتزاعی ارائه شده است و درنتیجه به سازمان‌ها اجازه می‌دهد که از رویکردهای پیاده‌سازی و فناوری‌های مختلف استفاده کنند درعین‌حال که به اصول مدل مرجع داده سازگار هستند.
مدل مرجع نرم‌افزارهای کاربردی (Application Reference Model)
هدف مدل مرجع نرم‌افزارهای کاربردی فراهم کردن الگو و قالب‌های دسته‌بندی نرم‌افزارهای کاربردی و مؤلفه‌های آن‌ها در سطح دولت فدرال است. نرم‌افزارهای کاربردی طبق این مدل به سه گروه تقسیم می‌شوند: نخست سیستم‌ها، دوم: مؤلفه‌های نرم‌افزاری مشترک و سوم واسط‌های ارتباطی.
مدل مرجع زیرساخت (Infrastructure Reference Model)
مدل مرجع زیرساخت یک دسته‌بندی برای زیرساخت فناوری اطلاعات و تجهیزات و شبکه‌ای که میزبان زیرساخت فناوری اطلاعات هستند ارائه می‌کند. این مدل مرجع اقلام فناوری زیرساخت را تعریف می‌کند و راهنمایی‌هایی در خصوص تجارب برتر برای ترویج پیاده‌سازی فناوری ارائه می‌کند. این مدل همچنین می‌تواند برای تحلیل دارایی‌های زیرساخت فناوری اطلاعات در سطح سازمان‌ها و وزارتخانه‌ها نیز به کار رود.
مدل مرجع امنیت (Security Reference Model)
مدل مرجع امنیت به معماران امکان می‌دهد معماری امنیت را در تمامی سطوح معماری فدرال (بین‌المللی، ملی، فدرال، حوزه، سازمان، بخش، سیستم، برنامه کاربردی) دسته‌بندی و تحلیل کنند. با توجه به اهمیت امنیت، لازم است که این مدل مرجع در تمامی سطوح معماری و در همه مدل‌های مرجع اعمال شود.
شورای مدیران ارشد اطلاعاتی (CIO Council)
شورای مدیران ارشد اطلاعاتی دولت ایالات متحد آمریکا به‌عنوان زیرمجموعه‌ای از دفتر مدیریت و بودجه مسئول ترویج استفاده راهبردی از معماری فناوری اطلاعات در دولت فدرال است. این شورا مسئول طراحی چارچوب و اسناد راهنمای معماری دولت فدرال بوده است.
چارچوب معماری سازمانی فدرال (FEAF)
نسخه 1 چارچوب معماری سازمان فدرال در سپتامبر سال 1999 توسط شورای مدیران ارشد اطلاعاتی تهیه و منتشر شد. این چارچوب از 4 سطح و 8 مؤلفه تشکیل شده است، در سطوح بالا طرح‌ها و راهبردهای کلان مطرح می‌شود درحالی‌که هر چه به سمت سطوح پائین تر حرکت می‌کنیم با طرح‌ها و مشخصات جزئی‌تر برخورد می‌کنیم تا سرانجام در سطح 4 به ماتریس محصولات چارچوب برمی‌خوریم که مشابه چارچوب اولیه زکمن است. نسخه جدید این معماری تحت عنوان FEAF V2 در سال 2013 منتشر شد.
راهنمای ارزیابی و هم‌راستایی معماری (Architecture Assessment and Alignment Guide)
این راهنما یک دید اجمالی بر یکپارچه‌سازی معماری سازمانی با فرایند برنامه‌ریزی سرمایه فناوری اطلاعات ارائه می‌کند. این مستند نمونه‌هایی از برقراری ارتباط میان سرمایه‌گذاری با ارزیابی پروژه معماری و کارکردهای برنامه‌ریزی سرمایه فناوری اطلاعات را ارائه می‌کند.
راهنمای عملی معماری سازمانی فدرال (Practical Guide to FEA)
این سند راهنما یک رویکرد کاربردی برای مدیریت چرخه عمر معماری سازمانی ارائه می‌کند که در آن فرایندهای لازم برای تعریف، نگهداری و پیاده‌سازی معماری سازمانی شرح داده شده‌اند. در این راهنما نواحی مدیریت برنامه معماری سازمانی، فرایند تولید معماری، طرح گذار و پیاده‌سازی و نگهداری معماری سازمانی توصیف شده‌اند که در کنار هم مدلی برای مدیریت معماری سازمانی را تشکیل می‌دهند. این راهنما در کنار چارچوب FEAF ارائه شده است و در مورد نحوه مدیریت فرایندهای تولید، تغییر و استفاده از معماری سازمانی بر اساس این چارچوب راهنمایی‌هایی ارائه می‌کند. آخرین نسخه این راهنما در سال 2012 و با عنوان «رویکردی عمومی به معماری سازمانی فدرال[2]» منتشر شد.
راهنمای کاربردی معماری سرویس‌گرا (Practical Guide to SOA)
این راهنما به‌منظور کمک به مدیران ارشد اطلاعات معماران ارشد در جهت پذیرش بهترین تجارب معماری سرویس‌گرا تهیه شده است. در این راهنما معماری سرویس‌گرا به‌عنوان پارادایمی در سطح کل سازمان در نظر گرفته شده است که حول سه محور سرویس‌گرایی تنظیم شده: سازمان سرویس‌گرا (SOE)، معماری سرویس‌گرا (SOA) و زیرساخت سرویس‌گرا (SOI). محتوای این راهنما بر اساس تجارب برتر به‌دست‌آمده از صنعت و دولت تهیه شده‌اند. این محتوا شامل چشم‌انداز سرویس‌گرایی، توجیه معماری سرویس‌گرای فدرال، عناصر کلیدی در معماری سرویس‌گرا فدرال و نقشه راه پذیرش معماری سرویس‌گرا می‌شود.
پروفایل امنیت معماری سازمانی فدرال (Federal EA Security Profile)
این مستند یک روش‌شناسی و چارچوب توسعه‌پذیر، تکرارپذیر و مبتنی بر ریسک است که برای پاسخ‌دهی به نیازمندی‌های امنیت اطلاعات و محرمانگی داده در حوزه معماری سازمان‌ها در سطوح سازمان، بخش‌ها و راه‌حل‌ها ارائه شده است.
چارچوب ارزیابی معماری سازمانی (EAAF)
چارچوب ارزیابی معماری سازمانی مشخص‌کننده معیارها و حوزه‌های سنجش برنامه معماری سازمانی است. با انجام این ارزیابی سازمان‌ها می‌توانند نقاط قوت و ضعف برنامه معماری سازمانی خود را شناسایی و تصمیمات لازم را جهت ارتقاء وضعیت معماری سازمانی اتخاذ نمایند. در این چارچوب از شاخص‌های کلیدی عملکرد برای سنجش اثربخشی معماری سازمانی در سه حوزه تکامل، استفاده و نتایج معماری سازمانی استفاده می‌شود. علاوه بر این، فرایند ارزیابی و گزارش‌گیری نیز در این چارچوب مشخص شده‌اند.
روش‌شناسی معماری قطعات فدرال (FSAM)
روش‌شناسی FSAM[3] یک فرایند مرحله‌به‌مرحله برای تهیه معماری به‌صورت قطعه-قطعه در سازمان‌های عریض و طویل فدرال است که به‌صورت فرایندی مقیاس‌پذیر و تکرارپذیر طراحی شده است و به معماران کمک می‌کند روابط مؤثری میان اهداف راهبردی، نیازمندی‌های کسب‌وکار، مدیریت اطلاعات و بهبودهای عملکردی قابل‌سنجش در قطعات معماری برقرار کنند.
چارچوب بلوغ مدیریت معماری سازمانی (EAMMF)
این چارچوب که توسط GAO تدوین شده است، با هدف ارزیابی مدیریت معماری دستگاه‌های دولتی طبق قانون الزام معماری سازمانی تهیه شده است. این چارچوب در اختیار OMB نیز قرار گرفته است تا در سمت دولت نیز این ارزیابی صورت گیرد و متشکل از سه مؤلفه اصلی است: (1) سطح بلوغ مدیریت که شامل 5 سطح می‌شود، (2) دسته‌بندی ویژگی‌هایی که در موفقیت مدیریت حیاتی هستند که شامل 4 ویژگی کلیدی موفقیت می‌شود، (3) عناصر مدیریت معماری سازمانی که توصیفی از اقدامات یا شرایط لازم برای مدیریت مؤثر معماری سازمانی هستند. با استفاده از این چارچوب، سازمان‌ها علاوه بر اینکه از میزان بلوغ فعلی خودآگاه می‌شوند، می‌توانند اقداماتی که برای رسیدن به سطوح بلوغ بالاتر باید دنبال کنند را نیز شناسایی کنند.
انجمن ملی مدیران ارشد اطلاعات ایالتی (NASCIO)
انجمن غیرانتفاعی NASCIO[4] در سال 1969 تأسیس شد و اعضای آن مدیران ارشد اطلاعاتی و مدیران فنی-اجرایی فناوری اطلاعات ایالت‌های آمریکا هستند. هدف این انجمن ارائه اسناد راهنما و خدماتی است که به مدیران ارشد اطلاعاتی در انجام وظایفشان کمک می‌کند، ازجمله اقدامات این انجمن می‌توان به برگزاری کنفرانس‌ها، تدارک شبکه‌های همکاری، انجام تحقیقات و انتشار مقالات اشاره کرد.
مدل بلوغ معماری سازمانی (EA Maturity Model)
این مدل که توسط انجمن ملی مدیران ارشد اطلاعات ایالتی برای ارزیابی وضعیت معماری سازمانی ارائه شده است، به سازمان‌ها کمک می‌کند بررسی وضعیت برنامه‌های معماری سازمانی، ارزیابی بلوغ فعلی و شناسایی جهت‌گیری‌های لازم برای دستیابی به سطح بلوغ مطلوب استفاده کنند.
موسسه FEAC
این موسسه یک نهاد خصوصی است که با همکاری موسسه Zachman، دانشگاه کالیفرنیا و سن‌دیگو اقدام به برگزاری دوره‌های آموزش معماری سازمانی در دو حوزه دولتی/خصوصی و وزارت دفاع می‌کند. علاوه بر این، موسسه به افرادی که پس از گذراندن دوره‌ها در آزمون این موسسه نمره قبولی کسب کنند، گواهینامه معماری سازمانی ارائه می‌کند. همچنین این موسسه به‌منظور ارتقا جایگاه معماری سازمانی و جلب‌توجه مدیران ارشد به آن (به‌خصوص در بخش دولتی) هرساله جایزه بهترین تجارب معماری سازمانی در بخش دولتی و دفاعی را به سازمان‌های پیشرو ارائه می‌کند.
چارچوب معماری سازمانی فدرال (FEAF)
پس از معرفی ساختار و نظام مدیریتی برنامه معماری سازمانی فدرال، در این بخش به خود چارچوب معماری سازمانی فدرال می‌پردازیم که در شکل زیر نشان داده شده است. لازم به ذکر است برای نسخه 2 چارچوب فدرال دو سند اصلی ارائه شده است. نخست سند «رهیافت مشترک بر معماری سازمانی فدرال» که در سال 2012 منتشر شد و دوم سند «چارچوب معماری سازمانی فدرال» که در سال 2013 منتشر گردید.
در سند رهیافت مشترک بر معماری سازمانی فدرال، بر «آینده‌نگری» دستگاه‌های دولتی برای تحولات کسب‌وکار یا فناوری تأکید شده است و بر این اساس معماری سازمانی را رویکرد-وسیله‌ای برای تحقق این موضوع معرفی مینماید. لازم به ذکر است اگرچه این چارچوب توسط دولت آمریکا و برای استفاده دستگاه‌های اجرایی آمریکا تنظیم شده است اما دانش، استانداردها و روش‌شناسی ارائه‌شده آن با سفارشی‌سازی قابل استفاده در صنایع، حوزه‌های غیردولتی و سایر کشورها نیز هست.
مهم‌ترین مؤلفه‌های اصلی نسخه 2 چارچوب فدرال عبارت‌اند از:
- چارچوب معماری (مکعب)
- اصول معماری و استانداردها
6 دامنه معماری (لایه) به‌قرار:
- برنامه راهبردی (اهداف اولویت‌دار)
- فعالیت‌های کسب‌وکار
- داده و اطلاعات
- نرم‌افزارهای کاربردی و سیستم‌ها
- زیرساخت و شبکه
- امنیت (دامنه متقاطع افقی)
- فراورده‌های معماری
- روش تدوین معماری همکارانه (CPM) که عملاً یک روش‌شناسی کلان، خلاصه و تکاملی برای چرخه معماری سازمانی (برنامه‌ریزی- اجرا – ارزیابی) است.
- شش مدل مرجع معماری معادل 6 دامنه معماری
- مدل مرجع عملکرد: PRM
- مدل مرجع کسب‌وکار: BRM
- مدل مرجع داده: DRM
- مدل مرجع نرم‌افزار کاربردی: ARM
- مدل مرجع زیرساخت: IRM
- مدل مرجع امنیت: SRM
- مدل ارزیابی بلوغ معماری سازمانی
- رهنمودها، قالب‌ها و نمونه مثال‌ها
جمع بندی:
ازآنجاکه موضوع موردبررسی یک چارچوب معماری سازمانی دولتی است، طبیعتاً هدف از ارائه چارچوب و برنامه معماری سازمانی فدرال، هدایت دستگاه‌های دولتی و عمومی برای بهبود و بازبینی وضعیت معماری کسب‌وکار و فناوری اطلاعات در راستای الزامات و برنامه‌های دولت فدرال است.
در اینجا دو موضوع را باید از یکدیگر تفکیک کرد، نخست اینکه «معماری سازمانی» به‌عنوان بهروش مدیریتی که دید سازگار و جامعی از همه برنامه‌ها و خدمات دولت (دستگاه‌ها) ارائه مینماید و مبنایی برای برنامه‌ریزی‌ها و تصمیم‌گیری‌های مدیریتی است، تعریف می‌شود. دوم اینکه صرف الزام یا توصیه به دستگاه‌ها جهت استفاده از این بهروش کفایت نکرده و باید چارچوب و مدل‌های مرجع به‌عنوان اسناد بالادستی فنی تهیه شود تا نتایج و خروجی معماری دستگاه‌ها با یکدیگر قابل تجمیع و تعامل باشد. تصور کنید اگر قرار بود هر دستگاه با چارچوب، رویکرد و استاندارد خاص خود اقدام به تدوین معماری سازمانی می‌نمود، چگونه این نتایج می‌توانست اهداف دولت در هم‌افزایی، یکپارچگی و تعامل‌پذیری بین خدمات و منابع تعداد کثیری از دستگاه‌های دولتی کوچک و بزرگ را تأمین کند؟
به‌صورت خلاصه فلسفه برنامه معماری سازمانی فدرال (و به شکل مشابه سایر برنامه‌های معماری سازمانی در دولت‌ها، ازجمله چارچوب و برنامه معماری سازمانی ایران) شامل سه مورد مهم و کلیدی زیر است:
- معماری سازمانی به‌عنوان بهروش برگزیده مدیریتی و فناوری به دستگاه‌ها الزام می‌شود.
- برای هم‌افزایی و هماهنگی انجام معماری در دستگاه‌های دولتی و عمومی، چارچوب و مدل‌های مرجع بالادستی تنظیم و منتشر می‌شود.
- جهت اطمینان از موفقیت برنامه معماری سازمانی، برنامه‌های توانمندسازی، ظرفیت‌سازی و ارزیابی- نظارتی تهیه و اجرا می‌شود.
با توجه به اینکه برنامه معماری سازمانی فدرال از عناصر متعدد تشکیل شده که هر عنصر کاربرد و کارکرد خاصی دارد، شاید نتوان کل این برنامه را به‌صورت یکجا برای سازمان‌ها و کاربردهای خارج از دولت فدرال آمریکا استفاده کرد، اما قطعاً دانش، روش‌شناسی، تکنیک‌ها و رهنمودهایی آن قابلیت بهره‌برداری در سایر زمینه‌ها و حوزه‌ها را به‌شرط تطبیق و سفارشی‌سازی دارد.
[1] مطالب بخش نظام و برنامه معماری سازمانی فدرال آمریکا حاصل تحقیقات انجام شده در آزمایشگاه معماری سازمانی سرویس‌گرا است که توسط اقای هادی سراج‌زاده تهیه شده و اکنون با اندکی اصلاحات در این بخش ارائه می‌شود.
[2]– The Common Approach to Federal Enterprise Architecture
[3]– Federal Segment Architecture Methodology
[4]– National Association of State Chief Information Officers