ابزار مدلسازی و مدیریت معماری سازمانی (Enterprise Architecture Modeling and Management Tool) یکی از عوامل کلیدی برای موفقیت در برنامه‌های معماری سازمانی هستند که در طول دو دهه اخیر کارکرد آن‌ها از مدلسازی به مدیریت معماری تکامل یافته است.
در ادامه ابتدا اهمیت ابزارهای معماری سازمانی و فهرست قابلیت‌های (امکانات) مهم این محصولات تبیین می‌شود و سپس نمونه محصولات مطرح طبق گزارش‌های مؤسسات معتبر گارتنر و فورستر معرفی می‌شود.
1. اهمیت ابزارهای مدلسازی و مدیریت معماری
بر اساس منابع و مراجع معماری سازمانی – خصوصاً رهنمودهای چارچوب‌های مطرح ازجمله توگف، فدرال و موارد دیگر – اهمیت و کاربرد ابزارهای معماری سازمانی را می‌توان به‌صورت زیر جمع‌بندی نمود:
- استفاده از ابزار باعث تسهیل فرآیند مستندسازی می‌شود که بخش عمده‌ای از هر نوع فعالیت معماری سازمانی است.
- تضمین یکدستی خروجی‌ها (استفاده از ابزار باعث می‌شود که به‌راحتی استانداردهای مستندسازی و مدلسازی، به فراورده‌های معماری اعمال شود)
- مقایسه پذیرساختن خروجی‌ها (اگر گروه‌های مختلف از ابزارهای استاندارد استفاده کنند، امکان مقایسه بین مدل‌ها فراهم می‌شود)
- تسهیل مدیریت تغییرات (اعمال و کنترل تغییرات، کنترل ویرایش‌های مختلف)
- افزایش بهره‌وری (کارها سریع‌تر، دقیق‌تر، گروهی و مطابق با استاندارد پیش می‌رود)
- کنترل خودکار قواعد مدلسازی (مدل‌ها دارای قواعدی هستند که معمولاً از طریق ابزارها قابل اعمال هستند. این کار به تولید مدل‌های سازگار منجر می‌شود)
- امکان شبیه‌سازی مدل‌ها و معماری‌ها (برخی از ابزارها امکان شبیه‌سازی عملکرد واقعی سیستم، قبل از ساخت آن را فراهم می‌آورند)
- تسریع فرآیند اجرای معماری (مدل‌های یکپارچه و سازگار که به‌راحتی قابل مدیریت و دسته‌بندی بوده و بتوان به مدل‌های مادر یا فرزند آن دسترسی پیدا کرد، کمک زیادی به تسریع فعالیت‌های توسعه سیستم‌ها خواهد کرد)
- امکان تهیه نمونه‌های اولیه (با تهیه نمونه‌های اولیه امکان شناخت دقیق‌تر نیازمندی‌ها و مشخصات آن‌ها فراهم شده و زمان پیاده‌سازی معماری کاهش پیدا خواهد کرد)
- تسهیل کار گروهی (ابزارهای معماری با اشتراک‌گذاری مخزن اطلاعاتی خود، امکان کارگروهی افراد-کاربران مختلف بر روی یک پروژه یا فراورده معماری را فراهم می‌کنند)
- تسریع مراحل ارزیابی و تحویل (با انتخاب مدل‌ها و خروجی‌های ازپیش تعریفشده یک ابزار به‌عنوان خروجی، مراحل تحویل نتایج نیز ساده‌تر خواهد شد)
- امکان تلفیق مدل‌ها و فراورده‌های معماری (اغلب ابزارها قادر به ترکیب مخزن‌های اطلاعاتی مختلف و ارائه مدل‌های تلفیقی هستند)
- تسهیل فرآیند انتشار معماری (ابزارهای معماری قادرند خروجی‌های معماری را به‌صورت خودکار به فرمت‌های گزارش متنی، جداول اطلاعاتی و یا صفحات وب تبدیل کنند)
2. قابلیت‌های ابزارهای مدلسازی و مدیریت معماری سازمانی
گونه‌های مختلفی از ابزارهای تجاری برای مدلسازی، مدیریت پروژه، ارائه نتایج و تحلیل معماری نیاز است که شاید هیچ‌کدام از محصولات موجود در بازار به‌تنهایی قابلیت پوشش کامل به همه نیازمندی‌های مدلسازی، مدیریتی و کنترلی را نداشته باشد، بنابراین «مجموعه‌ای از ابزارها» برای مستندسازی و نمایش نتایج، مدلسازی، مدیریت معماری و… مورد نیاز است . در ادامه قابلیت‌های ابزارهای معماری به تفکیک قابلیت‌های «مستندسازی و مدلسازی»، «مدیریت معماری» و «عمومی و زیرساختی» ارائه شده است.
2-1. قابلیت‌های مدلسازی و مستندسازی معماری سازمانی
قابلیت‌های مدلسازی:
- مدلسازی لایه راهبرد
- مدلسازی لایه کسب‌وکار
- مدلسازی لایه داده و اطلاعات
- مدلسازی لایه نرم‌افزار کاربردی
- مدلسازی لایه زیرساخت فناوری
- مدلسازی لایه امنیت
- مدلسازی سایر فراورده‌های مرتبط
زبان‌ها و نمادهای مدلسازی:
- پشتیبانی از نمادهای شناخته‌شده مدلسازی
- قابلیت تعریف و سفارشی‌سازی نمادهای جدید
- جامعیت و سازگاری علائم گرافیکی
قابلیت‌های مستندسازی شناسنامه فراورده‌های معماری:
- مستندسازی شناسنامه فراورده‌های لایه راهبرد
- مستندسازی شناسنامه فراورده‌های لایه کسب‌وکار
- مستندسازی شناسنامه فراورده‌های لایه داده و اطلاعات
- مستندسازی شناسنامه فراورده‌های لایه نرم‌افزارهای کاربردی
- مستندسازی شناسنامه فراورده‌های لایه زیرساخت فناوری
- مستندسازی شناسنامه فراورده‌های لایه امنیت
- مستندسازی شناسنامه سایر فراورده‌های مرتبط
قابلیت‌های نگاشت
- تنوع ماتریس‌های تعبیه‌شده در ابزار
- قابلیت اضافه نمودن یا سفارشی‌سازی ماتریس‌ها
- تولید خودکار ماتریس‌های نگاشتی از اطلاعات ثبت‌شده
- ثبت مستقیم تغییرات ماتریس در مخزن معماری
2-2. قابلیت‌های مدیریت معماری سازمانی
قابلیت‌های دیده‌بانی[1] و کنترلی:
- ارائه داشبوردهای گرافیکی از شاخص‌های معماری
- نمایش وضعیت آنلاین میزان پیشرفت کارها طبق روش‌شناسی
- نمایش وضعیت تکمیل فراورده‌های معماری
- نمایش امتیاز (سطح) بلوغ معماری سازمانی
- قابلیت ممیزی اطلاعات و کشف ناسازگاری‌ها
- امکان انجام خودارزیابی بلوغ معماری سازمانی
- ارائه انواع گزارش‌های مدیریتی و فنی از معماری
پشتیبانی از چارچوب‌ها و روش‌شناسی‌های معماری:
- تنوع چارچوب‌های معماری تعبیه‌شده در ابزار
- قابلیت سفارشی‌سازی و اضافه نمودن چارچوب جدید
- تفکیک وضع موجود با وضع مطلوب
- امکان تعریف یا سفارشی‌سازی روش‌شناسی‌های معماری
- امکان تخصیص کاربران به فعالیت‌های تعریفشده در روش‌شناسی
- قابلیت تعریف دیدهای تلفیقی معماری
قابلیت‌های مدیریت پروژه معماری:
- امکان تعریف چندین پروژه معماری در ابزار
- قابلیت تعریف محدوده‌های سازمانی
- مخزن یکپارچه تحت وب
- واژه‌نامه مرجع و یکپارچه
- قابلیت اتصال به ابزارهای مدیریت پروژه
- قابلیت اتصال به نرم‌افزارهای برنامه‌نویسی
- قابلیت اتصال به نرم‌افزارهای مدیریت طرح‌ها و برنامه‌ها
2-3. قابلیت‌های عمومی و زیرساختی
قابلیت‌های پایه:
- قابلیت گشت‌وگذار در بخش‌های ابزار
- پشتیبانی از پرس‌وجوهای آنلاین
- امکان تولید گزارش‌های پویا
- مدیریت پیکره‌بندی و نسخه‌ها
- تنظیمات مربوط به تاریخ، زبان و تقویم
- قابلیت برنامه‌نویسی و اعمال تغییرات
- قابلیت تولید خودکار محتوای تحت وب (پورتال معماری)
- قابلیت تولید خودکار اسناد معماری از مخزن
قابلیت‌های تعامل‌پذیری:
- قابلیت ورود-صدور داده (مدل) به ابزار
- پشتیبانی از فرمت‌های داده شناخته‌شده
- پشتیبانی از استانداردهای تبادل اطلاعات و سرویس
امنیت و دسترسی:
- قابلیت تعریف کاربران یا اتصال به دایرکتوری‌های آماده
- قابلیت تعیین سطوح دسترسی
- پشتیبانی از مکانیزم‌های امنیتی و تضمین محرمانگی
- قابلیت ردیابی کاربران و فعالیت‌ها
- امکان ارائه هشدارهای امنیتی به‌صورت خودکار
3. شاخص‌های انتخاب ابزار معماری سازمانی
سرفصل شاخص‌های ارزیابی و انتخاب ابزار مناسب مدلسازی و مدیریت معماری به‌قرار زیر است:
- میزان پشتیبانی از قابلیت‌های تخصصی مدیریت معماری
- میزان پشتیبانی از قابلیت‌های مدلسازی و مستندسازی
- میزان پشتیبانی از قابلیت‌های پایه و زیرساختی
- نحوه پشتیبانی از نیازمندی‌های غیرکارکردی
- اعتبار فروشنده[2] محصول و نحوه پشتیبانی
- هزینه‌های مالی تأمین و پشتیبانی
4. نمونه ابزارهای مدیریت معماری سازمانی
نمونه‌ای از معروف‌ترین شرکت‌های ارائه‌دهنده ابزارهای مدیریت معماری سازمانی به همراه نام محصول مربوطه که از مراجع مختلفی ازجمله گزارش موسسه فورستر و گزارش گارتنر استخراج شده‌اند، در ادامه فهرست شده‌اند:
- BiZZdesign (Enterprise Studio)
- BOC Group (ADOIT)
- Software AG (Alfabet)
- QPR (EnterpriseArchitect)
- QualiWare (QualiWare X)
- LeanIX (LeanIX Suite)
- MEGA International (HOPEX)
- Orbus Software (iServer)
- Planview (Enterprise One)
[1] Monitoring
[2] Vendor