نمادهای مدلسازی معماری سازمانی

مدل عبارت است از بازنمایی انتزاعی از یک موجودیت یا مجموعه‌ای از موجودیت‌ها که امکان به‌تصویرکشیدن، درک یا پیش‌بینی ویژگی‌های آن موجودیت را تحت شرایط یا موقعیت موردنظر فراهم می‌آورد (42020:2019 ISO/IEC/IEEE). برای مدل‌سازی مفاهیم معماری، انواعی از زبان‌ها و نمادهای مدلسازی معماری سازمانی رسمی (صوری) ارائه شده است که می‌توان آن‌ها را به دو دسته اصلی تقسیم‌بندی کرد. نخست نمادهای مختص معماری که برای مدل‌سازی همه عناصر (مؤلفه‌های) معماری در هر سطحی از انتزاع (مفهومی-منطقی-فیزیکی) کاربرد دارند و به عبارتی یک زبان فراگیر برای همه دامنه‌ها و مؤلفه‌های معماری هستند مانند Archimate, ^[1]SysMl و دوم زبان‌های مدل‌سازی که برای یک دیدگاه یا زیردامنه معماری کاربرد دارند مانند BPMN, UML و لذا نسبت به دسته اول قابلیت‌های کامل‌تر و تخصصی‌تری در موضوع مدنظر دارا می‌باشند.

علاوه بر زبان‌های استاندارد (رسمی)، تعداد قابل‌توجهی از نمادها و مدل‌های نیمه-رسمی برای مدل‌سازی وجود دارد و در نهایت مدل‌های غیررسمی (ابداعی یا سفارشی‌شده) نیز با تصمیم معمار و بنا بر نیازمندی هر پروژه قابل به‌کارگیری هستند. در ادامه زبان‌های مدل‌سازی مختص معماری معرفی می‌شوند و سپس سایر زبان‌های مدل‌سازی مرتبط با دامنه‌های معماری به‌صورت فهرست‌وار ارائه می‌گردند.

نماد مدل‌سازی Archimate

آرکی‌میت، یک زبان استاندارد مدل‌سازی و توصیف معماری سازمانی است که در سال 2009 توسط گروه باز ارائه شد و سپس نسخه‌های دیگری از آن به‌تدریج منتشر گردد تا نسخه 3.2 که آخرین نسخه در دسترس محسوب می‌شود.

باوجود بلوغ مفاهیم معماری سازمانی در دهه 2000، یکی از موانع مهم برای مدل‌سازی فراورده‌های معماری سازمانی، عدم وجود یک زبان استاندارد و فراگیر مختص معماری سازمانی بود؛ اگرچه نمادهای مدل‌سازی مختلفی برای مدل‌سازی و توصیف فرایند، داده، نرم‌افزار و …، به‌صورت مجزا وجود داشت، اما نیاز به یک زبان مدل‌سازی جامع که برای توصیف عناصر همه دامنه‌ها و لایه‌های معماری سازمانی قابل‌استفاده باشد، به‌شدت احساس می‌شد. این مهم با ارائه چارچوب و زبان مدل‌سازی آرکی‌میت در اواخر دهه 2000 و سپس تکامل و بلوغ آن در دهه 2010 پاسخ داده شد.

چارچوب آرکی‌میت ابتدا در قالب طرحی مشترک توسط مؤسسات دولتی، صنعتی و دانشگاهی در کشور هلند بنیان نهاده شد و سپس در سال 2008 مالکیت آن به گروه باز (که چارچوب توگف را نیز ارائه کرده است) منتقل شد. نسخه 1.0 آن در سال 2009 منتشر شد، نسخه 2.0 آن 2012 و نسخه 3.0 در 2016 انتشار یافت و نهایتا آخرین نسخه آن 3.2 است که در 2023 رونمایی شده است.

کاربرد زبان آرکی‌میت در مدل‌سازی عناصر مختلف معماری سازمانی در کنار یکدیگر و مبتنی بر دیدهای معماری جامع‌نگر است، درحالی‌که جزییات مدل‌سازی هرکدام از عناصر می‌تواند با نمادهای تخصصی مربوطه (برای مثال BPMN, UML, ERD) انجام شود، لذا می‌توان گفت یک زبان مدل‌سازی فراگیر (آرکی‌میت یا مشابه آن) اگرچه برای معماری سازمانی لازم است، اما کافی نیست و برای مدل‌سازی جزییات تخصصی عناصر معماری نیازمند سایر نمادها و زبان‌ها مدل‌سازی تخصصی هستیم که البته این موارد توسط سایر حوزه‌های دانش مهندسی در فرایند و نرم‌افزار ابداع شده‌اند و برای معماری سازمانی مورداستفاده قرار می‌گیرند.

در حال حاضر ابزارهای متنوعی برای مدل‌سازی زبان آرکی‌میت وجود دارد که برخی از آن‌ها به‌صورت خاص فقط این زبان مدل‌سازی را پشتیبانی می‌کنند (برای مثال ابزار Archi) ولی بیشتر ابزارهای معماری سازمانی (برای مثال Sparx EA) در کنار سایر نمادهای مدل‌سازی در لایه مختلف راهبرد، کسب‌وکار و فناوری؛ این استاندارد فراگیر را نیز پشتیبانی می‌کنند.

زبان مدل‌سازی SysML

OMG SysML یک زبان (نماد) مدل‌سازی برای توصیف، تحلیل و طراحی سیستم‌های پیچیده‌ای است که دارای اجزای مختلفی اعم از سخت‌افزار، نرم‌افزار، اطلاعات، افراد، روال و وسایل باشد. این نماد زیرمجموعه سفارشی‌شده از نماد UML 2.0 است و از استاندارد XMI برای انتقال مدل‌ها بین ابزارهای مدل‌سازی بهره می‌برد.

نسخه 1.0 نماد SysML توسط OMG در سال 2007 انتشار یافت و آخرین نسخه رسمی آن 1.5 است که در سال 2019 منتشر شده است. همچنین SysML در سال 2017 توسط ISO به‌عنوان یک استاندارد بین-المللی تحت مشخصات ISO/IEC 19514:2017 پذیرفته شده است.

سایر زبان‌های مدل‌سازی پرکاربرد معماری سازمانی

نمونه‌ای از زبان‌های مدل‌سازی استاندارد که مرتبط با یک یا تعدادی از عناصر معماری است در جدول ‏زیر معرفی شده‌اند.

نمونه زبان‌های (نمادهای) مدل‌سازی معماری سازمانی

---

[1] Systems Modeling Language

[2] در اینجا منظور از بهروش، هر چیزی از نوع چارچوب، مدل مرجع، بهروش، نظام و موارد مشابه است.