مدل ارزیابی بلوغ معماری سازمانی (Enterprise Architecture Maturity Model) مانند روش‌های اندازه‌گیری سلامت در پزشکی هستند که وضعیت برخی متغیرهای مهم معماری را طبق معیارهای مشخصی مورد سنجش قرار داده و وضعیت سلامت بیمار را سطح‌بندی می‌کنند. مفهوم مدل بلوغ از اواسط دهه 1990 در حوزه فناوری اطلاعات مطرح شد، اگرچه این مدل ابتدا برای ارزیابی بلوغ نرم‌افزار ارائه شد، به‌سرعت به سایر حوزه‌ها و کاربردها گسترش پیدا کرد.
مدل‌های ارزیابی بلوغ معماری ریشه در مدل‌های ارزیابی بلوغ نرم افزار و فرایند دارند و معمولاً دارای ارکان مشخصی هستند . این ارکان عبارت‌اند از:
- محورهای (متغیرهای) ارزیابی بلوغ: این متغیرها یا موضوعات بنا بر حوزه موضوعی ارزیابی متفاوت هستند و می‌توانند یک سطحی یا چندی سطحی باشند. این متغیرها باید قابل‌اندازه‌گیری بوده و بتوان طبق معیارهایی که در ادامه معرفی میشود، امتیاز (سطح بلوغ) هرکدام را مشخص نمود.
- سطوح بلوغ: نشان‌دهنده دامنه امتیازات بلوغ هستند که معمولاً از 0 تا 5 دسته‌بندی می‌شوند، سطح 0 کمترین بلوغ (عدم وجود قابلیت) و سطح 5 کامل‌ترین بلوغ را دارا است. این امتیازات ممکن است در برخی مدل‌ها کمی متفاوت بوده ولی به‌هرحال دامنه امتیازات باید تعریف شود.
- معیارهای ارزیابی: این معیارها مشخص می‌کنند که به ازای هر متغیر ارزیابی، چه امتیازی متناسب با چه شرایط و شواهدی است. برای مثال اگر موضوعات ارزیابی را یک بعد ماتریس در نظر گرفته و سطوح بلوغ را بعد دیگر آن در نظر بگیریم، آنگاه در هر سلول باید شرایط و معیارهای تحقق آن امتیاز مشخص شود.
در شکل زیر به‌صورت مفهومی ساختار مدل ارزیابی بلوغ مربوط به چارچوب ملی معماری سازمانی ایران شامل 8 محور بلوغ (محور افقی) و 6 سطح بلوغ (محور عمودی) نشان داده‌شده است، همچنین در دستورالعمل مربوطه باید برای هر سلول، معیارها و سنجه‌های مربوطه را مشخص نمود.
موضوع ارزیابی بلوغ (مدیریت) معماری سازمانی از ابتدا موردتوجه نهادها و متولیان معماری سازمانی بوده است. ازآنجاکه اولین چارچوب‌ها و ضوابط قانونی معماری سازمانی در آمریکا پدید آمد، نهادهای متولی معماری در آمریکا یعنی OMB و GAO نخستین مدل‌های ارزیابی را ارائه نمودند، همچنین بعدها بعضی وزارتخانه‌ها (مانند وزارت تجارت) نیز اقدام به تدوین و انتشار مدل ارزیابی مخصوص به خود نمودند. در ایران نیز چارچوب ملی معماری سازمانی ایران اقدام به تدوین و سفارشی‌سازی مدل ارزیابی مخصوص به خود نموده است. علاوه بر مدل‌های حاکمیتی بلوغ، برخی نویسندگان مستقل نیز در کتاب‌ها و مقالات خود مدل‌هایی برای ارزیابی بلوغ یا پیشرفت معماری ارائه داده‌اند که این مدل‌ها کمتر مورداستفاده قرار گرفته است.
در ادامه چهار نمونه از معروف‌ترین مدل‌های بین المللی ارزیابی بلوغ بررسی میشود و سپس مدل بلوغ چارچوب ملی معماری سازمانی ایران – که حاصل فعالیت‌های چندین ساله آزمایشگاه معماری سازمانی سرویس‌گرا است – تشریح میشود. مخاطبان با مقایسه این پنج مدل به ویژگی‌ها و نقاط تمایز آن‌ها پی برده و می‌توانند مدل مناسب را برای پروژه‌های معماری یا طرح‌های پژوهشی خود انتخاب کنند.
1. چارچوب ارزیابی معماری سازمانی: EAAF
دفتر مدیریت و بودجه (OMB) دولت آمریکا که بنا بر قانون کلینگرکوهن مسئول هدایت برنامه معماری سازمانی دستگاه‌های دولت فدرال بود، چارچوب ارزیابی معماری سازمانی ([1]EAAF) را برای ارزیابی برنامه معماری سازمانی وزارتخانه‌ها و دستگاه‌های اجرایی تدوین نمود. هدف از این مدل کمک به دستگاه‌های اجرایی برای شناسایی نقاط قوت و ضعف برنامه معماری سازمانی از جنبه بلوغ و نیز امکان مقایسه بلوغ بین دستگاه‌ها جهت شناسایی راهکارهای بهبود اثربخشی معماری سازمانی بود. نسخه 1 این چارچوب ارزیابی در سال 2004 منتشر شده است و آخرین نسخه (3.1) مربوط به سال 2009 است.
این مدل از سه محور اصلی برای ارزیابی بلوغ معماری سازمانی (تکمیل معماری، به‌کارگیری و نتایج) تشکیل شده است (شکل زیر) و برای هر محور شاخص‌هایی تعیین گردیده که بر اساس روال ارزیابی امتیازی بین 0 تا 5 به هر شاخص اختصاص داده میشود . بر اساس این مدل هر دستگاه می‌بایست طبق دستورالعمل و چک‌لیست‌های ارائه‌شده گزارش وضعیت ارزیابی بلوغ معماری سازمانی را در دوره‌های زمانی مشخص در هرسال، محاسبه و با ارائه مستندات به دفتر مدیریت و بودجه ارائه نماید. این ارزیابی در برنامه‌ریزی و تخصیص بودجه به دستگاه‌ها تأثیر داشت و زمان ارائه گزارش‌ها با دوره‌های زمانی سالانه برنامه‌ریزی و بودجه‌ریزی تطابق داشت.
یکی از ویژگی‌های متمایز این مدل نسبت به سایر مدل‌های بلوغ معماری سازمانی، قرار دادن شاخص‌های مرتبط با تکالیف قانونی آن زمان (برای مثال دستورالعمل مهاجرت به IPV6) در میان شاخص‌های ارزیابی معماری سازمانی بود. مزیت این کار تطابق بیشتر ارزیابی با الزامات قانونی و دستورالعمل‌های جاری دولت است ولی باعث میشود شاخص‌های ارزیابی پایدار نبوده و بهناچار در هر دوره زمانی تکالیف موردی به این شاخص‌ها افزوده شود که نیازمند تغییر مداوم چارچوب و ارائه نسخه‌های جدید پی‌درپی برای آن است.
2. مدل بلوغ قابلیت معماری: EACMM
وزارت تجارت دولت آمریکا مدل بلوغ قابلیت معماری سازمانی ([2]EACMM) را با هدف ارزیابی میزان موفقیت در پیشرفت برنامه‌های معماری سازمانی در آن وزارتخانه – با توجه به سرمایه‌گذاری فراوان و اهمیت موضوع معماری سازمانی –تدوین نمود. نسخه پیش‌نویس این مدل در سال 2001 و نسخه نهایی (1.2) در سال 2007 منتشر گردید که توسط چارچوب‌های دیگر معماری ازجمله توگف نیز به‌عنوان یک مرجع کاربردی مورد استناد قرار گرفته است. شکل زیر محورهای ارزیابی این مدل را نشان می‌دهد.
این مدل شش سطح (0 تا 5) از بلوغ را تعریف کرده که عبارت‌اند از :
- سطح 0: عدم وجود برنامه معماری سازمانی (البته این سطح را می‌توان عدم وجود بلوغ نامید و لذا با این تفسیر 5 سطح بلوغ در این مدل تعریف میشود)
- سطح 1 (ابتدایی): شواهد اولیه‌ای از فعالیت‌ها و مستندات معماری وجود دارد که به‌صورت دستی و غیراستاندارد انجام شده است. آگاهی از مفهوم معماری در مدیریت شکل‌گرفته اما هنوز راهبری منسجمی برای آن تعریف نشده است
- سطح 2 (درحال‌توسعه): فرایندها (فعالیت‌های) اصلی معماری تعیین و تعریف شده‌اند. وضعیت موجود و مطلوب معماری سازمان مستندسازی شده است. راهبری موضوع معماری سازمانی به‌صورت اولیه ایجاد شده است.
- سطح 3 (تعریف‌شده): فعالیت‌های معماری سازمانی به‌صورت جدی پیگیری میشود و وضعیت موجود و مطلوب معماری سازمانی به‌خوبی تعریف و به اشتراک‌گذاری شده است. مدیریت میانی و ذینفعان از طرح معماری حمایت می‌کنند و در جریان وضعیت آن هستند.
- سطح 4 (مدیریت‌شده): فرایندهای معماری بخشی از فرهنگ سازمانی شده‌اند (جاافتاده‌اند). محصولات و فرایند معماری به‌صورت دوره‌ای مورد ارزیابی و بازبینی قرار می‌گیرد. مدیریت میانی و ذینفعان در تکامل معماری مشارکت می‌کنند.
- سطح 5 (اندازه‌گیری‌شده): فعالیت‌های معماری به‌صورت جدی در حال اندازه‌گیری باهدف بهینه‌سازی و بهبود مستمر با همکاری مستقیم مدیریت میانی و ذینفعان طرح است.
پس از تعیین سطوح بلوغ، نوبت به انتخاب محورها (موضوعات) ارزیابی می‌رسد که در EACMM شامل 9 محور به قرار زیر است:
- فرایند معماری: فرایندهای معماری در چه وسعت و مقداری راه‌اندازی شده‌اند؟
- توسعه معماری: وضعیت پیشرفت معماری و مستندسازی نتایج در چه حدی است؟
- پیوند کسب‌وکار: معماری تا چه حدی به راهبردها و پیشران‌های کسب‌وکار پیوند خورده است؟
- حمایت مدیریت: مدیریت میانی و ارشد تا چه میزان در توسعه و استقرار معماری مشارکت دارد؟
- مشارکت واحدهای عملیاتی: فعالیت‌های معماری تا چه وسعتی در بدنه عملیاتی سازمان موردپذیرش و پشتیبانی قرار گرفته است؟
- ارتباطات معماری: تصمیمات و خروجی‌های معماری تا چه میزان در دسترس ذینفعان قرار دارد؟
- امنیت فناوری اطلاعات: امنیت فناوری اطلاعات در چه حدی با معماری یکپارچه شده است؟
- راهبری (معماری): نظام راهبری معماری تا چه میزان در سازمان مستقر شده و مورد پذیرش مدیریت میانی قرار گرفته است؟
- راهبرد تأمین و سرمایه‌گذاری فناوری اطلاعات: معماری به چه میزان در راهبرد تأمین و سرمایه‌گذاری فناوری اطلاعات تأثیر گذاشته است؟
درنهایت برای هر محور، معیارهایی برای اندازه‌گیری تعیین‌شده که امتیاز (سطح بلوغ) را برای هر محور مشخص می‌کند، برای مثال معیارهای اندازه‌گیری برای محور اول (فرایند معماری) به‌قرار زیر است:
- سطح بلوغ 0 (برای محور فرایند معماری): فرایند معماری وجود ندارد.
- سطح بلوغ 1 (برای محور فرایند معماری): فرایندهای ساده و اولیه برای معماری تعریف شده است.
- سطح بلوغ 2 (برای محور فرایند معماری): فرایندهای معماری طبق ضوابط قانونی ایجاد شده است و نقش‌ها و مسئولیت‌ها تعیین شده‌اند.
- سطح بلوغ 3 (برای محور فرایند معماری): فرایند معماری تعریف‌شده است و ارتباطات تیم معماری با واحد فناوری اطلاعات و واحدهای کسب‌وکاری ایجاد شده است.
- سطح بلوغ 4 (برای محور فرایند معماری): فرایند معماری به‌عنوان بخشی از فرهنگ سازمانی جاافتاده است و پیوند محکمی با سایر فرایندهای سازمان برقرار کرده است. سنجه‌های کیفی فرایند معماری جمع‌آوری و سنجش میشود.
- سطح بلوغ 5 (برای محور فرایند معماری): فرایند معماری متمرکز بر بهینه‌سازی و بهبود مستمر معماری است.
با توجه به مثال فوق، مشخص میشود برای هر سلول (محور ارزیابی – سطح بلوغ) یک عبارت حاوی تعدادی معیار ارزیابی (پذیرش) تعریف شده است. نهایتاً در مدل EACMM نتایج ارزیابی شامل امتیازات هرکدام از 9 محور جهت مقایسه و بررسی میزان توازن بلوغ در محورهای مختلف است، همچنین می‌توان میانگین (جمع) نهایی نمره کل بلوغ معماری سازمانی را به‌عنوان مبنایی برای مقایسه با سایر سازمان‌ها یا مقایسه پیشرفت با سال‌های قبل و آینده مورد استفاده قرار داد.
بدون اینکه وارد جزییات تحلیل این مدل شویم، لازم به ذکر است این مدل دارای ساختار خوش‌تعریفی است که از مزایای آن محسوب میشود، اما محورهای 9 گانه تعریف‌شده هم‌وزن و هم‌سطح نیستند که ازجمله نقاط ضعف آن محسوب میشود (مثلاً محور امنیت که هم‌سطح سایر محورها نیست). همچنین معیارهای ارزیابی دقت و جزییات کافی برای اندازه‌گیری مستدل را نداشته و ارزیابی تا حدی سلیقه‌ای خواهد بود.
3. چارچوب بلوغ مدیریت معماری سازمانی: EAMMF
دفتر ذی‌حسابی دولت آمریکا (GAO) مأموریت نظارت بر برنامه معماری سازمانی دولت فدرال را طی دهه 2000 به عهده داشت، در این راستا چارچوب بلوغ مدیریت معماری سازمانی ([3]EAMMF) در سال 2001 طراحی و سپس در 2003 و 2010 بازبینی شد. در آخرین نسخه (2.0) که در سال 2010 منتشر شده است، 7 مرحله بلوغ مدیریت معماری سازمانی تعریف شده است و برای هر مرحله، عناصر اصلی آن مشخص گردیده که به‌واسطه آن در دوره‌های مختلف ارزیابی بلوغ معماری سازمانی دستگاه‌های فدرال اندازه‌گیری و نتایج به کنگره آمریکا گزارش شد .
این چارچوب ارزیابی مجموعاً دارای 59 عنصر اصلی بلوغ است که در 7 مرحله (سطح بلوغ) مطابق با شکل زیر توزیع شده‌اند. در این مدل 59 عنصر از چهار منظر مختلف بلوغ قابل ارزیابی و امتیازدهی هستند. این چهار منظر نمایش عبارت‌اند از:
- منظر بلوغ اقدامات مدیریت معماری سازمانی
- منظر بلوغ حوزه‌های کارکردی معماری سازمانی
- منظر بلوغ قابلیت‌های مرتبط با برنامه OMB
- منظر بلوغ توانمندساز معماری سازمانی
در سند چارچوب بلوغ مدیریت معماری سازمانی، ارجاعات قانونی و فنی مربوط به این 59 عنصر بلوغ به دقت مشخص شده‌اند، به‌گونه‌ای که هر عنصر در راستای تحقق یک یا تعدادی از بندهای دستورالعمل‌های فنی یا ضوابط قانونی معماری سازمانی است، در جدول زیر لیست این 59 معرفی شده است.
عناصر بلوغ مربوط به EAMMF
| ردیف | عنصر مورد ارزیابی |
| 1 | تأییدیه توسعه، نگهداشت و استفاده از معماری سازمانی در اسناد بالادستی مرتبط با خط‌مشی سازمان وجود دارد. |
| 2 | کمیته اجرایی معماری سازمانی وجود دارد و مسؤولیت‌های لازم به آن واگذار شده است. |
| 3 | کمیته اجرایی معماری سازمانی اقدامات فعالانه برای رفع موانع فرهنگی معماری برداشته. |
| 4 | اعضای کمیته اجرایی دوره‌های آموزشی مناسب درباره اصول و مفاهیم معماری سازمانی را گذرانده‌اند. |
| 5 | معمار ارشد وجود دارد. |
| 6 | اهداف معماری سازمانی به روشنی تعیین و اظهار شده است. |
| 7 | چارچوب معماری سازمانی متناسب‌سازی و تطبیق داده شده است. |
| 8 | نظام حسابرسی و کنترل عملکرد معماری سازمانی راه‌اندازی شده است. |
| 9 | منابع مالی معماری سازمانی توجیه و تصویب شده‌اند. |
| 10 | دفتر برنامه معماری سازمانی ایجاد شده است و وجود دارد. |
| 11 | اعضای کلیدی دفتر برنامه معماری سازمانی تعیین و مشغول به کار شده‌اند. |
| 12 | برنامه تأمین و سازمان‌دهی تیم کامل معماری سازمانی وجود دارد. |
| 13 | روش‌شناسی توسعه و نگهداشت معماری سازمانی آماده شده است. |
| 14 | ابزارهای نرم‌افزاری مناسب معماری سازمانی وجود دارد. |
| 15 | برنامه مدیریت معماری سازمانی وجود دارد و در آن نحوه هماهنگی با سایر برنامه‌های مدیریتی سازمان نیز مشخص شده است. |
| 16 | زمان‌بندی و ساختار شکست کار معماری سازمانی تهیه شده است. |
| 17 | در صورت وجود برنامه برای توسعه چندمرحله‌ای معماری (قطعات معماری)، عناصر و مراحل تعیین شده‌اند. |
| 18 | ارزیابی آمادگی برای معماری سازمانی انجام میشود و نتایج منتشر شده است. |
| 19 | مدیران ارشد سازمان و مالکان کسب‌وکار در برنامه معماری سازمانی فعالانه مشارکت می‌کنند. |
| 20 | برنامه تأمین منابع انسانی معماری سازمانی به اجرا درآمده است. |
| 21 | سازوکار لازم برای استفاده از خدمات مشاور (پیمانکار) بیرونی معماری سازمانی به‌عنوان مکمل تیم داخلی در نظر گرفته شده است. |
| 22 | اعضای دفتر برنامه معماری سازمانی دوره‌های آموزشی درباره چارچوب، روش‌شناسی و ابزارهای معماری سازمانی را گذرانده‌اند. |
| 23 | روش و ابزار مناسب برای کنترل تطابق سرمایه‌گذاری‌ها در سازمان با طرح معماری فراهم شده است. |
| 24 | روش و ابزار مناسب برای کنترل تطابق معماری بخش‌ها یا ادارات زیرمجموعه با معماری سازمان (ستاد) فراهم شده است. |
| 25 | ریسک‌های معماری سازمانی فعالانه شناسایی شده و اقدامات تسکینی صورت می‌پذیرد. |
| 26 | نسخه اولیه سند وضع موجود، وضع مطلوب و برنامه گذار در حال تهیه است (ولی هنوز وجود ندارد). |
| 27 | نسخه اولیه از معماری کل سازمان شامل وضعیت عملکرد، کسب‌وکار، داده، خدمات، فناوری و امنیت در حال تهیه است. |
| 28 | یک یا چند بخش از قطعات معماری در حال تهیه و آماده شدن هستند. |
| 29 | فراورده‌های معماری طبق چارچوب محتوایی در حال توسعه و تهیه هستند. |
| 30 | فراورده‌های معماری طبق روش‌شناسی تعریف‌شده در حال توسعه و تهیه هستند. |
| 31 | فراورده‌های معماری با ابزارهای نرم‌افزاری معماری در حال توسعه و تهیه هستند. |
| 32 | پیشرفت برنامه معماری سازمانی اندازه‌گیری شده و گزارش میشود. |
| 33 | کمیته اجرایی معماری نسخه اولیه طرح معماری سازمانی را تأیید کرده است. |
| 34 | ذینفعان کلیدی نسخه فعلی معماری زیربخش‌ها را تأیید کرده‌اند. |
| 35 | معماری سازمانی به‌عنوان بنیان سایر نظام‌های مدیریتی در سازمان قرار گرفته است. |
| 36 | همه نیازهای نیروی انسانی دفتر برنامه معماری سازمانی برآورده شده است. |
| 37 | نسخه اولیه سند وضع موجود، وضع مطلوب و برنامه گذار وجود دارد. |
| 38 | نسخه اولیه از معماری کل سازمان شامل دیدهای معماری عملکرد، کسب‌وکار، داده، خدمات، فناوری و امنیت آماده شده است. |
| 39 | یک یا چند بخش از قطعات معماری آماده شده (وجود دارد) و در حال پیاده‌سازی است. |
| 40 | کیفیت فراورده‌های معماری اندازه‌گیری و گزارش‌دهی میشود. |
| 41 | نتایج و خروجی‌های معماری سازمانی، اندازه‌گیری و گزارش‌دهی میشود. |
| 42 | تطابق سرمایه‌گذاری‌ها با معماری سازمان و زیربخش‌ها، اندازه‌گیری و گزارش‌دهی میشود. |
| 43 | تطابق معماری کل سازمان با معماری زیربخش‌ها، اندازه‌گیری و گزارش‌دهی میشود. |
| 44 | ریاست سازمان (هیئت‌مدیره یا تصمیم‌گیران ارشد)، نسخه فعلی معماری کل سازمان را تأیید کرده‌اند. |
| 45 | ریاست بخش‌های مختلف سازمان، معماری مربوط به بخش خود را تأیید کرده‌اند. |
| 46 | ابزار یکپارچه برای مخزن معماری و چارچوب و روش‌شناسی در کل سازمان مورد بهره‌برداری قرار گرفته‌اند. |
| 47 | تیم معماری در ستاد و زیربخش‌ها به‌صورت فعالانه و توأمان بر روی معماری کار می‌کنند و از منابع به‌صورت مشترک استفاده می‌کنند. |
| 48 | اسناد معماری و برنامه گذار در مقیاس کل سازمان (ستاد و بخش‌ها) آماده شده است. |
| 49 | اسناد معماری و برنامه گذار در ستاد و زیربخش‌ها باهم هماهنگ و هم‌راستا شده است. |
| 50 | تمام قطعات افقی و عمودی معماری که به‌صورت تدریجی توسعه داده شده بودند، یکپارچه گردیده‌اند. |
| 51 | معماری سازمان با معماری سایر شرکا و شرکت‌های همکار نیز هم‌راستا شده است. |
| 52 | فراورده‌های معماری سازمانی و فرایندهای مدیریتی توسط نهاد دیگری مورد ارزیابی قرار می‌گیرند (علاوه بر ارزیابی‌های داخلی). |
| 53 | معماری سازمانی توسط مدیران ارشد برای برنامه‌ریزی راهبردی و تنظیم خط‌مشی‌های سازمان مورد استفاده قرار می‌گیرد. |
| 54 | قابلیت‌های نیروی انسانی معماری سازمانی به‌صورت پیوسته در حال بهبود است. |
| 55 | روش‌شناسی و ابزارهای معماری سازمانی به‌صورت پیوسته در حال بهبود است. |
| 56 | فرایندهای مدیریتی معماری سازمانی با توجه به نتایج ارزیابی نهادهای ارزیاب، به‌صورت پیوسته در حال بهبود است. |
| 57 | فراورده‌های معماری سازمانی به‌صورت پیوسته در حال بهبود و به‌روزرسانی هستند. |
| 58 | روش‌های اندازه‌گیری نتایج و کیفیت معماری، به‌صورت پیوسته در حال بهبود است. |
| 59 | اقدامات بهبود مستمر معماری سازمانی در تطابق با نتایج ارزیابی نهادهای ارزیاب بیرونی است. |
4. مدل ارزیابی بلوغ معماری سازمانی موسسه Gartner
موسسه تحقیقاتی و مشاوره‌ای گارتنر به‌عنوان یک موسسه خصوصی فعال در زمینه معماری سازمانی تاکنون اسناد و منابع متعددی درباره معماری سازمانی منتشر نموده است که معمولاً به‌صورت تجاری به مشتریان ارائه میشود و رایگان نیست. مدل ارزیابی بلوغ معماری سازمانی گارتنر که نمونه‌ای از گروه ابزارهای آنلاین ارزیابی بلوغ معروف به ITScore است در سال 2015 منتشر شده و در سال 2019 نسخه تکمیلی از آن ارائه شده است. باوجود محدودیت در دسترسی کامل به مستندات این مدل تجاری، خلاصه‌ای از عناصر آن در ادامه تشریح شده است.
مدل ارزیابی بر اساس 6 سطح بلوغ (0 تا 5) و 8 محور ارزیابی بنا شده است که هر محور نیز شامل تعدادی شاخص است. محورهای ارزیابی عبارت‌اند از:
- حمایت و پشتیبانی
- منابع انسانی (تیم)
- روش توسعه
- یکپارچگی تشکیلاتی
- تحویل‌دادنی‌ها
- راهبری معماری
- معیارهای اندازه‌گیری
- ادراک ذینفعان
ویژگی متمایز مدل گارتنر، امکان انجام ارزیابی به‌صورت خودارزیابی است که بر اساس پاسخ‌های ارائه‌شده به سؤالات، امتیاز بلوغ برای سازمان محاسبه و در قالب گزارش به متقاضی ارائه میشود. در گزارش ارائه‌شده ضمن نمایش نمرات کسب‌شده در 8 محور، مدلی گرافیکی از امتیازات به‌شکل نمودار رادار[4] وجود دارد که توازن بین امتیازات را نیز نشان می‌دهد.
مشابه این مدل تجاری، در چارچوب ملی معماری سازمانی ایران نیز مدل ارزیابی بلوغ با امکان خودارزیابی آنلاین به‌صورت رایگان تعبیه شده است که علاوه بر نمایش امتیازات نهایی، نمودار گرافیکی رادار از نتایج را نیز برای مخاطب نمایش می‌دهد. توضیحات تکمیلی مدل ملی بلوغ و نحوه استفاده از آن در بخش بعدی آورده شده است.
5. مدل ارزیابی بلوغ معماری سازمانی چارچوب ملی
مدل ارزیابی بلوغ معماری سازمانی چارچوب ملی که ترکیبی از سایر مدل‌های بلوغ است و بر اساس تجارب و نیازمندی‌های چارچوب ملی مورد سفارشی‌سازی قرار گرفته است، از شش سطح بلوغ (0 تا 5) و هشت محور ارزیابی مطابق با شکل زیر تشکیل شده است. این مدل که به‌صورت یک ابزار آنلاین با قابلیت خودارزیابی در وب‌سایت[5] چارچوب ملی پیاده‌سازی شده است، به سازمان‌ها کمک می‌کند میزان توانمندی و بلوغ برنامه معماری سازمانی را اندازه‌گیری نموده و نقاط ضعف را شناسایی و برطرف کنند.
شش سطح بلوغ معماری عبارت‌اند از:
- سطح 0: عدم وجود
- سطح 1: آماده‌شده
- سطح 2: در دست راه‌اندازی
- سطح 3: ایجادشده
- سطح 4: مدیریت‌شده
- سطح 5: بهینه‌شده
هشت ویژگی قابل‌اندازه‌گیری عبارت‌اند از:
- برنامه‌ریزی و هدف‌گذاری: این ویژگی، برنامه‌ریزی مناسب برای طرح معماری شامل هدف‌گذاری منطقی، تعیین محدوده و دامنه معماری، برآورد منابع، تصویب و تعیین شرح خدمات مناسب طرح معماری را اندازه‌گیری می‌کند.
- راهبری: این ویژگی، راهبری مؤثر تیم معماری سازمان شامل نقش‌ها و مسؤولیت‌های تعریف‌شده برای معماری در سازمان، فرآیندهای معماری، تجهیز دانش و مهارت تیم معماری در سازمان و مکانیزم‌های کنترلی و نظارتی را اندازه‌گیری می‌کند.
- چارچوب و ابزار: این ویژگی، انتخاب و به‌کارگیری مناسب چارچوب، استانداردها و ابزار معماری، همچنین استفاده مناسب و مؤثر از مدل‌های مرجع، الگوها، قالب‌ها و پرسشنامه‌های آماده را اندازه‌گیری می‌کند.
- فرآورده‌های معماری: این ویژگی، کفایت و جامعیت اسناد و فرآورده‌های مربوط به معماری وضعیت موجود و مطلوب و انطباق آن‌ها با محدوده و روش‌شناسی طرح را اندازه‌گیری می‌کند.
- نقشه‌راه پیاده‌سازی: این ویژگی که به‌نوعی مکمل فرآورده‌های معماری است، طرح مناسب و هماهنگ برای پیاده‌سازی نقشه‌های معماری شامل تحلیل شکاف، برنامه اجرایی (طرح گذار)، نظام پیاده‌سازی و پایش را اندازه‌گیری می‌کند.
- هم‌راستایی و یکپارچگی: این ویژگی، هم‌راستایی بین کسب‌وکار با فناوری اطلاعات، تطابق طرح با اسناد و الزامات بالادستی و همچنین استفاده مؤثر از خروجی‌های معماری در سایر پروژه‌ها و طرح‌های سازمان و جلوگیری از دوباره‌کاری و اسراف منابع را اندازه‌گیری می‌کند.
- ارتباطات و آموزش: این ویژگی، ارتباطات مؤثر تیم معماری با بخش‌های مختلف سازمان و برنامه آموزش و فرهنگ‌سازی معماری را اندازه‌گیری می‌کند.
- همکاری و حمایت: این ویژگی، میزان همکاری بخش‌های مختلف سازمان در طرح معماری و حمایت مدیران ارشد متناسب با اهداف طرح معماری را اندازه‌گیری می‌کند.
بر اساس توضیحات گفته‌شده، در بخش بعدی برای هر هشت ویژگی قابل‌اندازه‌گیری، جدولی تهیه شده که شرایط و نحوه تعیین سطح بلوغ را نشان می‌دهد. پس از تعیین سطح هر یک از هشت شاخص بلوغ، نتیجه نهایی در قالب یک نمودار رادار مشابه شکل زیر قابل نمایش است.
ازآنجاکه سطح بلوغ معماری بر اساس هشت ویژگی مشخص میشود، نه‌تنها سطح فعلی بلوغ هر ویژگی، تعیین میشود، بلکه توازن و تناسب امتیازات نیز مشخص خواهد شد، برای مثال در شکل فوق ویژگی «ارتباطات و آموزش» بیشترین امتیاز را کسب کرده اما ویژگی‌های «راهبری» و «هم‌راستایی و یکپارچگی» کمترین امتیازات را دارد که به معنی نیاز به توجه و تلاش بیشتر است.
درنهایت معدل امتیازات کسب‌شده در هشت ویژگی، می‌تواند بیانگر سطح بلوغ کلیت برنامه معماری سازمانی باشد.
[1] Enterprise Architecture Assessment Framework
[2] Enterprise Architecture Capability Maturity Model
[3] EA Management Maturity Framework
[4] Radar chart
[5] http://IEAF.ir