معماری داده در استاندارد DMBOK

روندهای نوین فناوری­‌ها و توسعه سریع نرم­‌افزارهای جدید منجر به تولید جزایر داده‌­ای آشفته و پیچیده در سازمان‌­ها شده است که خود باعث افت کیفیت داده و هزینه­ بالای به‌­اشتراک­‌گذاری داده شده است. ضرورت تبادل داده در مقیاس بین­‌سیستمی یا بین‌­سازمانی خود انبوهی از چالش­‌ها و نیازمندی‌­ها را در سطوح فنی-قانونی و کسب­‌وکاری به همراه آورده است؛ همچنین مسایل مربوط به حریم خصوصی، سطوح دسترسی و ریسک‌­های امنیتی نیز همگی اهمیت ساماندهی به «معماری داده» را بیش‌­از پیش ضروری ساخته است.

در حالیکه تعاریف قدیمی از داده بر مفهوم بازنمایی واقعیت‌­های جهان تکیه داشته، در ادبیات چند دهه اخیر داده به معنای اطلاعاتی که در فرمت دیجیتال ذخیره می­‌شود، درنظر گرفته شده است (اگرچه لزومی ندارد هر داده‌­ای در فرمت دیجیتال ثبت و ذخیره شود). طبعتا امروزه به‌­دلیل قابلیت‌­های فناوری برای ثبت و ذخیره انبوهی از چیزها به‌­صورت الکترونیکی، به بسیاری چیزها “داده” می­‌گوییم – مانند اسامی، آدرس­‌ها، تاریخ­‌ها، … – در حالیکه چند دهه قبل به این چیزها عنوان داده اطلاق نمی­‌شد. در تعاریف رسمی، داده را “ماده خام اطلاعات” و اطلاعات را “داده دارای زمینه” می­‌نامند.

دارایی (Asset)، یک منبع اقتصادی است که قابلیت مالکیت یا کنترل داشته و ارزش تولید می­‌کند و قابل تبدیل به “پول” است. داده در عصر جدید به عنوان یک دارایی سازمانی به رسمیت شناخته شده اگرچه هنوز نحوه مدیریت بر این دارایی ارزشمند نوین، کاملا شفاف و استاندارد نشده است. در ادبیات معماری سازمانی، داده یک دارایی مهم ولی ناملموس (Intangible) سازمانی است که در فرایندها و سیستم‌­ها پردازش شده و منجر به خلق ارزش-سرویس می‌­شود. چارچوب زکمن به عنوان اولین چارچوب شناخته‌­شده معماری، ستون “چه­‌چیز” یا “اشیاء کسب‌­وکار” را مختص به داده در نظر گرفته بود. بعدها در چارچوب­‌های دیگر مانند فدرال، توگف، وزارت دفاع و غیره نیز یک لایه مستقل و مهم برای داده-اطلاعات درنظر گرفته شد. در چارچوب ملی معماری سازمانی ایران (IEAF) نیز یکی از دامنه‌­های اصلی به داده و اطلاعات تخصیص پیدا کرده است

اگرچه معماری داده و مباحث آن، چارچوبی مستقل از معماری سازمانی نیست و تقریبا در همه چارچوب­‌های معماری سازمانی به داده و اطلاعات به­‌صورت یک دامنه (لایه) مهم توجه شده، آنچه نیازمند توجه جدی است رشد نمایی کاربردها و ابزارهای لایه داده طی چند سال اخیر است بطوریکه اهمیت این لایه معماری سازمانی را به­‌عنوان یک لایه اولویت­‌دار که باید برای آن سریعا معماری و نظام مدیریت منسجم دیده­ شود، تقویت کرده است. فناوری و راهکارهایی مانند انباره داده (Data Warehouse)، دریاچه داده (Data Lake)، کلان داده(Big Data) ، داده باز (Open Data)، مدیریت داده‌­های کلیدی (MDM)، سرویس‌­های داده (Data Services)، هوش تجاری (Business Intelligence)، جریان داده (Data Streaming) و نظایر این‌ها، تنها نمونه­‌هایی از مصادیق رشد کاربردهای این لایه است.

در عصر دیجیتال، اهمیت لایه داده تا آنجاست که براساس براوردها، حجم داده­‌های الکترونیکی (دیجیتال) در جهان تا سال 2025 به 175 زتابایت (هر زتابایت معادل 10 به توان 21 بایت است) خواهد رسید. براساس تحقیق موسسه DATAVERSITY، بیش از 80 درصد از عملیات داده در سازمان­ها “کاملا خودکار” یا “نیمه خودکار” شده است و بیش از 67 درصد سازمان­‌ها، به‌درجاتی نظام­‌های مرتبط با حاکمیت داده را پیاده­‌سازی کرده­‌اند. برخی متخصصان براورد کرده‌­اند که سازمان­ها حدود 10 تا 30 درصد از درامد خود را صرف مدیریت داده می­‌کنند، IBM تخمین زده است که هرسال حدود 31000 میلیارد دلار هزینه صرف کیفیت پایین داده­‌ها در جهان می شود.

معماری داده و DMBOK

حوزه­‌های دانشی مرتبط با حاکمیت داده طیف وسیعی از موضوعات و تکنیک‌­ها را دربرمی‌­گیرد، در آخرین نسخه پیکره دانش مدیریت داده (DMBOK)، 10 حوزه دانشی به اضافه حاکمیت داده در مرکز چرخ داما مطابق با شکل زیر سازمان­‌دهی شده است که دربردارنده مجموعه دانش و تکنیک­‌های لازم برای مدیریت موثر داده است. “معماری داده” اگرچه یکی از این حوزه های ده گانه است اما نقش کلیدی در جهت دهی عناصر دیگر دارد.

در ادامه توضیح مختصری درباره هرکدام از این حوزه­‌ها ارایه می­‌شود:

• «معماری داده» درباره فهم جامع­‌نگر و بنیادین از وضعیت ایستا و پویای موجودیت­‌های داده‌­ای سازمان و روابط و استانداردهای حاکم بر آن است که شامل نقشه­‌های طراحی، مدل­های مرجع، استانداردها، قالب­‌ها و برنامه تحقق وضعیت مطلوب می­شود.
• «طراحی و مدل­سازی داده» درباره ساختاردهی و بازنمایی گرافیکی موجودیت­های داده‌­ای در زمینه و محدوده مورد نظر است.
• «ثبت و عملیات داده» درباره مدیریت طراحی پایگاه­ داده، روش­‌های پیاده­‌سازی و پشتیبانی در راستای وظایف محوله و حفاظت از ارزش داده است.
• «امنیت داده» شامل همه نظام­‌ها و اقدامات لازم برای تامین امنیت تایید هویت، مجوزدهی و دسترسی به داده‌­ها است اعم از اقدامات پیشگیرانه، ممیزی و تخفیف اثر ریسک.
• «تعامل­‌پذیری و یکپارچگی داده»، دربردارنده نظام­‌ها و اقدامات لازم برای انتقال، تجمیع و تبدیل داده است که درجهت جابجایی داده از یک زمینه به زمینه دیگر لازم می­‌شود.
• «داده‌­های مرجع و اصلی (Master)» درباره مدیریت داده­‌های اصلی (بحرانی) است برای اطمینان از دسترس­‌پذیری، دقت، امنیت، قابلیت اعتماد.
• «مدیریت مستندات و محتوا» درباره فرایند مدیریت داده‌­های غیرساخت­‌یافته – از ایجاد و ذخیره­‌سازی تا جستجو و آرشیو– است.
• «مدیریت فراداده» شامل همه اقدامات لازم برای مدیریت اطلاعات درباره داده­‌ها است. فراداده زمینه‌­ساز فهم و استفاده مناسب داده، قابلیت یکپارچگی و امنیت داده است.
• «کیفیت داده» شامل همه اقدامات برای مدیریت کیفیت داده است بطوریکه اطمینان حاصل شود داده قابل استفاده است.
• «انباره­‌داده، هوش تجاری» شامل همه اقدامات لازم برای فراهم­‌سازی بینش کسب­‌وکاری و پشتیبانی تصمیم­‌گیری است.